პროლოგი. ოქროს უნიტაზის თავგადასავალი
2016 წელს იტალიელმა ხელოვანმა მაურიციო კატელანმა ოქროს უნიტაზი გააკეთა. სოლომონ გუგენჰაიმის მუზეუმში გამოფენილი 18-კარატიანი ოქროს უნიტაზის დანიშნულებისამებრ გამოყენება ავტორის განზრახვაში შედიოდა. თავის ნამუშევარს 1992 წლიდან ამერიკაში მცხოვრებმა ხელოვანმა „ამერიკა“ დაარქვა და მარსელ დიუშანის ცნობილ „შადრევანს“ შეადარა.
კატელანამდე 100 წლით ადრე ფრანგმა ხელოვანმა მარსელ დიუშანმა პისუარი, სხვათა შორის, იმის საჩვენებლადაც გამოიყენა, რომ ხელოვნება აღარ აღიარებდა ამაღლებულ და დაბალ სიუჟეტებს, რომ ყველაფერი შეიძლება გამხდარიყო ხელოვნების საგანი და ხელოვანი იყო ის, ვინც ნებისმიერ ყველაზე დაბალ სიუჟეტს ან ობიექტსაც კი ხელოვნების ნაწარმოებად აქცევდა. ხელოვნება, ერთი მხრივ, დემოკრატიული გამხდარიყო: ის აღარ ასხვავებდა ობიექტებს, მეორე მხრივ, ელიტური: ხელოვანი იყო უზენაესი ინსტანცია, რომელსაც ნეხვის ოქროდ გადაქცევა შეეძლო.
კატელანმა „ამერიკაში“ დიუშანის მეტაფორა პირდაპირ წაიკითხა და ხაზი მის კომერციულ იმპლიკაციებსაც გაუსვა. ხელოვანი არა მარტო ჯადოქარი იყო, რომელსაც დაბლის მაღლად ქცევა შეეძლო, არამედ ბიზნესმენიც, რომელსაც ნეხვის ოქროდ გადაქცევა შემოსავლის წყაროდ ექცია. კატელანის „ამერიკაში“ მაღალი და დაბალი ერთმანეთთან ისე იყო დაკავშირებული, რომ ოქროს უნიტაზი მატერიალური კეთილდღეობის უკიდურეს წერტილსაც გამოხატავდა და მის თანამდევ უხერხულობასაც, რომელიც გამომდინარეობდა მისი მუდმივი კავშირიდან იმასთან, რასაც შესანიშნავი რუსი ლიტერატურათმცოდნე მიხაილ ბახტინი „ქვედატანურს“ ეძახდა. მაღალი და დაბალი, ოქრო და ნეხვი წრეში ბრუნავდნენ და ადგილმონაცვლეობდნენ. თუ დიუშანის პისუარი დაბალში მაღლის შესაძლებლობას ხედავდა, კატელანის ოქროს უნიტაზი უკიდურესი მატერიალური წარმატების სიმბოლოში ხედავდა ქვედატანურს, გროტესკულსა და უხერხულს. კატელანს უკიდურესი სიმდიდრის გულში დაბუდებული უხერხულობა გამოჰქონდა სააშკარაოზე.
კატელანამდე ცოტა ხნით ადრე, 2014 წელს, კიევში ევრომაიდანის აქტივისტებმა ლენინის ძეგლის მაგივრად ოქროს უნიტაზი დადგეს.
უნიტაზი, კატელანის „ამერიკისაგან“ განსხვავებით, ბაჯაღლო ოქროსი კი არა, ოქროსფრად შეღებილი კერამიკისა იყო. მიუხედავად ამისა, ლენინის ოქროთი ჩანაცვლება სიმბოლური იყო და კატელანის „ამერიკასთან“ საერთო რეზონანსულ სივრცეს ქმნიდა. აქციის ავტორთა აზრით, მათ გროტესკული ძეგლი დაუდგეს უკრაინის მთავარ პრობლემას, კორუფციას. ინუკოვიჩის სასახლეში ურბანულ ლეგენდას ოქროს უნიტაზი აღმოეჩინა და სწორედ ამიტომ გამხდარიყო ის უკანონო სიმდიდრის სიმბოლო. ოქროს უნიტაზის თავგადასავალი ამით არ მთავრდება.
1973 წელს, შუაგულ „ზასტოიში“, ქართველმა მწერალმა ნოდარ წულეისკირმა დაწერა მოთხრობა „წვეულება“, რომელშიც შეკრებილი სტუმრებისათვის ახალი ბინის მთავარი ღირსშესანიშნაობა ოქროს უნიტაზი – სიმდიდრისა და სოციალური სტატუსის სიმბოლოა. წულეისკირის პერსონაჟები საქმოსნები არიან. კორუფცია მათი სიმდიდრის წყაროა. პოსტსაბჭოთა უკრაინის არ იყოს, საბჭოთა საქართველოში ოქროს უნიტაზი „უხერხულ“ სიმდიდრეს გამოხატავს.
რატომ მოხდა, რომ სამ სხვადასხვა კონტექსტში, საბჭოთა საქართველოში, პოსტსაბჭოთა უკრაინასა და კაპიტალისტურ ამერიკაში, მაინცა და მაინც ოქროს უნიტაზი გახდა უხერხული სიმდიდრის სიმბოლო? რა ჰქონდა საერთო ოქროს უნიტაზს ლენინთან და რატომ ჩაანაცვლეს ევრომაიდნელებმა მისით მაინცა და მაინც პროლეტარიატის ბელადი?
ისევე როგორც საქართველოში, უკრაინაშიც ლენინის ძეგლი იმპერიული მმართველობის მთავარ სიმბოლოდ აღიქმებოდა, ხოლო ამ ძეგლის ჩამოგდება სიმბოლურად გათავისუფლებას აღნიშნავდა. ლენინის ადგილას ოქროს უნიტაზის დადგმა, შესაძლოა, მიანიშნებდა იმაზე, რომ ქვეყნის ფორმალურად დამოუკიდებელი მმართველობა, იანუკოვიჩის რეჟიმი და კორუფციული, ოლოგარქიული მმართველობა ქვეყნისათვის ისეთივე უცხო, კოლონიური მმართველობა იყო, როგორც საბჭოთა ან იმპერიული რუსული.
მეორე მხრივ, ოქროს უნიტაზის ლენინის ძეგლის ადგილას დადგმა ოქროს (უნიტაზის), როგორც ძალაუფლების სიმბოლოს, აღიარებას ნიშნავდა. ოქროს, როგორც ძალაუფლების სიმბოლოს, ბიბლიამდე მივყავართ, რომელშიც აარონის ოქროს ხბომ ცოტა ხნით კონკურენცია გაუწია მოსესა და აბრამის ღმერთს (გამოსვლა, 32, 1-4). როგორც ძალაუფლების სიმბოლო, ოქრო და პროლეტარიატის ბელადი ურთიერთჩანაცვლებადი არიან. მაგრამ ოქროს უნიტაზი უბრალო ოქრო კი არ არის, არამედ ოქრო, რომელიც თავის უხერხულობას თან ატარებს.
ლენინსა და ოქროს უნიტაზს ერთმანეთთან მარტო ძალაუფლების სიმბოლოს საერთო სემანტიკა არ აკავშირებდა. ოქტომბრის რევოლუციის ოთხი წლისთავისადმი მიძღვნილ სტატიაში „ოქროს მნიშვნელობის შესახებ ახლა და სოციალიზმის სრული გამარჯვების შემდეგ“, რომელიც გაზეთ „პრავდაში“ 1921 წლის ნოემბერში გამოქვეყნდა, ლენინი წერდა: „როდესაც ჩვენ მსოფლიო მასშტაბით გავიმარჯვებთ, მაშინ, ვფიქრობ, მსოფლიოს რამდენიმე დიდი ქალაქის მთავარ ქუჩებზე ოქროს საპირფარეშოებს გავაკეთებთ. ეს იქნებოდა ოქროს ყველაზე „სამართლიანი“ გამოყენება და თვალსაჩინო-დიდაქტიკური მაგალითი იმ თაობებისათვის, რომლებსაც არ დაავიწყდათ, რომ ოქროსათვის 1914-1918 წლის „განმათავისუფლებელ ომში“ 10 მილიონი ადამიანი დახოცეს და 30 მილიონი ადამიანი დაასახიჩრეს“.
ლენინისათვის ოქრო ყველაფრის სიმბოლო იყო, რაც უნდა დაემარცხებინა სოციალისტურ რევოლუციას: ბურჟუაზია, როგორც კლასი, კაპიტალიზმი, როგორც ფორმაცია. სიმბოლურად ეს გამარჯვება უნდა გამოხატულიყო წარმატების ყოფილი სიმბოლოს, ოქროს „დამდაბლებაში“, უნდა გამოჩენილიყო ოქროს „ნამდვილი“ ფასი, რომელიც მის ახლა უკვე დაბალ სოციალურ სტატუსს გაუსვამდა ხაზს. ოქროსაგან გაკეთდებოდა საპირფარეშოები, ადამიანებს კი უნდა შერცხვენოდათ, რომ ამ ოქროსაკენ, რომელსაც ახლა ზემოდან ასაქმებდნენ, ოდესღაც, როგორც წარმატების სიმბოლოსაკენ, მიილტვოდნენ.
პოლიტიკური იკონოგრაფიის თვალსაზრისით ლენინი ოქროს ძეგლს უდგამდა, ოღონდ ეს, თუ ასე შეიძლება ითქვას, ნეგატიური ძეგლი იყო. მას ახასიათებდა ძეგლის, როგორც მეხსიერების ადგილის, თვისება, ოღონდ, რასაც ის გვახსენებდა, გმირული ან განსადიდებელი კი არ იყო, არამედ – სამარცხვინო. ლენინს სურდა ოქრო, როგორც ბურჟუაზიის და კაპიტალიზმის სიმბოლო, სირცხვილის ბოძზე გაეკრა, ოღონდ სირცხვილის ბოძის ესთეტიზაციას ახდენდა. შუა საუკუნეების სადამსჯელო პრაქტიკას, რომელიც ადამიანის შერცხვენას, მისთვის პატივისა და ღირსების აყრას ისახავდა მიზნად, ლენინთან სიმბოლურ დატვირთვას და პერმანენტულ ხასიათს იძენდა (როგორც ესთეტიკური პრაქტიკა სირცხვილის ბოძის და ძეგლის ჰიბრიდი გამოიყენება დღესაც. მაგალითად, დანიელ სკულპტორ იენს გალსხიოეტის სკულპტურების სერია „სირცხვილის ბოძები“ მსოფლიოს სხვადასხვა ქალაქში სხვადასხვა სამარცხვინო მოვლენას მოგვაგონებს. გერმანულ არასამთავრობო ორგანიზაციას, პოლიტიკური სილამაზის ცენტრს, ასევე აქვს გაკეთებული სირცხვილის მონუმენტი, რომელიც სერებრენიცას ჟლეტაში გაეროს ჩაურევლობას გვახსენებს. ევრომაიდნელების პერფორმანსი „ნეგატიური ძეგლის“ ლენინისეულ იდეას აგრძელებდა).
დამდაბლებული ოქრო, ოქრო, როგორც საზოგადო საპირფარეშო, უნდა გამხდარიყო დამარცხებული კაპიტალიზმის ძეგლი.
ამ წერილში მოსაყოლი ამბავი ორ სიმბოლოს შორის იქნება მოქცეული: ოქროს საზოგადოებრივ საპირფარეშოს, როგორც დამარცხებული კაპიტალიზმის ძეგლსა, და ოქროს უნიტაზს, როგორც გამარჯვებული ბურჟუაზიის სიმბოლოს, შორის. სიმბოლური თვალსაზრისითაც თვალში საცემია განსხვავება ორ ეკონომიკურ ფიგურას – გასაზოგადოებრიობას და პრივატიზაციას შორის: დამარცხებული კაპიტალის სიმბოლო საზოგადოა, ხოლო გამარჯვებულისა კი – კერძო. როგორც გამარჯვებული კაპიტალიზმის სიმბოლო, ოქროს უნიტაზი ერთგვაროვანი არ არის. ლენინიდან თბილისის, კიევის ან ნიუ-იორკის ოქროს უნიტაზამდე სამი სხვადასხვა გზა მიდის. სამივე გზის ამბავი ნაწილობრივ დაემთხვეოდა ერთმანეთს, ნაწილობრივ განსხვავებული იქნებოდა. განსხვავებით კატელანისგან ოქროს უნიტაზის ამბავი უკრაინასა და საქართველოში ერთხელ გაკერძოებულის პრივატიზაციის, დამარცხებული კაპიტალის რევანშის ამბავია. ჩემი მოსაყოლი ამბავი საბჭოთა საქართველოში ამ რევანშის ისტორიის და მიზეზებისაა.
თეზისი მოკლედ ასეთია: ბურჟუაზია, რომელიც საქართველოში ვერ ჩამოყალიბდა მეოცე საუკუნის დასაწყისში, გაჩნდა საბჭოთა საქართველოში ომის შემდეგ, უფრო კი სამოციანი წლებიდან. ბურჟუაზია ამ შემთხვევაში არაზუსტი ცნებაა: ის არ გულისხმობს, რომ ეს საბჭოთა ბურჟუაზია მმართველი კლასი იყო (მმართველობა პარტიული ნომენკლატურის ხელში იყო). ბურჟუაზია არაა დაკავშირებული წარმოების ეკონომიკურ ფორმასთან (ბურჟუაზია არ ყოფილა საწარმოო საშუალებების მფლობელი, მისი ნაწილი სახელმწიფო საწარმოო საშუალებებით სარგებლობდა კერძო გამდიდრების მიზნით). საბჭოთა ბურჟუაზია არ ყოფილა კლასი (კლასობრივად ის შეიძლებოდა ჰეტეროგენული ყოფილიყო). საბჭოთა ბურჟუაზია თავისი ეკონომიკური სტრუქტურით იყო კორუფციული, მისი სიმდიდრე კი ემყარებოდა სახელმწიფო ქონების უკანონო პრივატიზაციას ოფიციალური პრივატიზაციის პროცესამდე დიდი ხნით ადრე, უფრო ზუსტად კი ნაციონალიზაციის პროცესის დაწყების დღიდან.
საბჭოთა ბურჟუაზიას ბურჟუაზიად მისი ფასეულობები აქცევს, სწრაფვა მატერიალური კეთილდღეობისაკენ, როგორც ცხოვრების განმსაზღვრელი მიზანი და ამ კეთილდღეობას საჩვენებლად მოხმარება (ხანდახან საკუთარი თავის საზიანოდაც კი).
ბურჟუაზიული ფასეულობებისა და ჩრდილოვანი კაპიტალიზმის რევანშისათვის საბჭოთა რუსეთში და შემდეგ საბჭოთა კავშირში არსებობდა სტრუქტურული მიზეზები (ახალი პოლიტიკური და ეკონომიკური წყობილება და პოლიტიკური გადაწყვეტილებები, რომლებსაც ქვეყნის მმართველობა იღებდა) და ინერციული მიზეზები, რომლებიც კულტურული მემკვიდრეობიდან მომდინარეობდა. იმის შესახებ, რომელი იყო უფრო ძლიერი, კულტურული მემკვიდრეობის ინერცია თუ სტრუქტურული ცვლილებები, განსხვავებული აზრები არსებობდა, რომლებსაც რუსული ლიტერატურის მაგალითზე მიმოვიხილავ.
I. წვრილბურჟუაზიული და პროლეტარული ეთიკა
კაპიტალიზმის ეთიკაზე მარქსს ცალკე ნაშრომი არ დაუწერია. კაპიტალის პრობლემა მისთვის ეკონომიკური იყო (ემორჩილებოდა პოლიტიკური ეკონომიკის მეცნიერულად აღწერად კანონებს) და არა მორალური. მიუხედავად ამისა, მარქსის მთელი შემოქმედება სავსეა ბურჟუაზიის ეთიკური შეფასებებით, კომუნისტური პარტიის მანიფესტში არის ადგილები, რომლებშიც კომუნისტური ეთიკა უპირისპირდება კაპიტალისტურ ეთიკას. კომუნისტური ეთიკა კოდექსად მხოლოდ 1961 წელს სსრკ კომპარტიის პროგრამაში იქცა.
პროლეტარული/კომუნისტური ეთიკა ანტაგონისტური, ბურჟუაზიული ეთიკის უარყოფას ეფუძნებოდა და მის სარკისებურ ანარეკლს წარმოადგენდა.
ბურჟუაზია არ ყოფილა ერთგვაროვანი, ის სხვადასხვა ქვეყანაში სხვადასხვანაირი იყო თავისი ქონებისა და სოციალური მდგომარეობის მიხედვით. ინგლისსა და საფრანგეთში მსხვილი ბურჟუაზია და არისტოკრატია ახალ, გაერთიანებულ ელიტად ჩამოყალიბდა. ამ პროცესზე, სხვათა შორის, ლაპარაკობენ პოლონელი სოციოლოგი მარია ოსოვსკა (ოსოვსკა 1987) და ფრანგი სოციოლოგი ან მარტენ-ფუჟიე წიგნში „ელეგანტური ცხოვრება“ (მარტენ-ფუჟიე 1990). ბურჟუაზიამ გაითავისა არისტოკრატიული, სამეფო კარზე ჩამოყალიბებული რეპრეზენტაციის ფორმები. ამ ფორმების კანონმდებელი მთელ ევროპაში ლუი XIV-ის კარი იყო. ბურჟუაზიისა და არისტოკრატიის დიფუზია სამეფო კარის როლის შემცირებასა და გაქრობასთანაა დაკავშირებული. 1830 წლის ივლისის რევოლუციასა და პირველ მსოფლიო ომს შორის „მთელი პარიზი“ სამეფო კარის ადგილს იკავებს. ბალზაკი, ფლობერი, პრუსტი ამ პროცესის მემატიანეებიც არიან.
ინგლისში მსხვილი ბურჟუაზიისა და არისტოკრატიის დიფუზიას მარია ოსოვსკა მაიორატის კანონით ხსნის: უფროსი შვილები იღებდნენ მემკვიდრეობას, უმცროსები კი სასულიერო ან სავაჭრო წოდებაში გადადიოდნენ, ამიტომ მიმოქცევა არისტოკრატიასა და ბურჟუაზიას შორის უფრო ხშირი იყო, ვიდრე საფრანგეთსა ან გერმანიაში, სადაც არისტოკრატია ჩაკეტილ კასტად რჩებოდა. ბომონდის, „ველიკი სვეტის“ კავშირზე სამეფო კართან წერს ლევ ტოლსტოი ანა კარენინაში: „ველიკი სვეტს“ (რომელსაც მხოლოდ პირობითად თუ გადავთარგმნით მაღალ საზოგადოებად) ცალი ხელი ჯერ კიდევ აქვს ჩავლებული სამეფო კარისათვის. იქ, სადაც სამეფო კარი ქრება ან არ არის, მის ადგილს იკავებს ახალი კლასი, რომელიც განისაზღვრება უკვე არა თავისი წარმომავლობით, სახელოვანი წინაპრებით ან რაინდული ეთიკით, არამედ სულ უფრო და უფრო ფულითა და ქონებით. ეს ახალი კლასი გამოხატვის ფორმებით ჰბაძავს ძველ არისტოკრატიას, სესხულობს მისგან რეპრეზენტაციულ ფორმებს, ოღონდ განსხვავდება მისგან ფასეულობებით. ამერიკელმა სოციოლოგმა ტორსტენ ვებლენმა ამ კლასს „დარდიმანდი კლასი“ (lesure class) დაარქვა და მას მიუძღვნა წიგნი, რომელიც თანამედროვე სამომხმარებლო საზოგადოების პირველ აღწერად ითვლება (ვებლენი 1899).
მსხვილი ბურჟუაზია ის ბურჟუაზია არ არის, რომელსაც მარქსისტული ეთიკა უპირისპირდებოდა. პოლონელი სოციოლოგი მარია ოსოვსკა მიიჩნევდა, რომ ბურჟუაზიული მორალის კრიტიკა მარქსთან მიმართული იყო არა მსხვილი, არამედ წვრილი ბურჟუაზიისაკენ და რომ კლიშეები ბურჟუაზიის შესახებ სწორედ წვრილი ბურჟუაზიის მიხედვით ჩამოყალიბდა. მარქსთან, ენგელსსა და ლენინთან ბურჟუაზიის შესახებ დისკურსის ანალიზის შედეგად ოსოვსკამ (წვრილი) ბურჟუაზიის რამდენიმე მახასიათებელი გამოყო, რომელთაც აქ მოკლედ გავიმეორებ: 1. მერყეობა – წვრილი ბურჟუა მერყეობს პროლეტარიატსა და მსხვილ ბურჟუაზიას შორის, ერთის შურს, მეორეს თანაუგრძნობს 2. პრინციპული რეაქციულობა: მიუხედავად თავისი მერყევი ხასიათისა, ის მაინც უფრო მსხვილი ბურჟუაზიისაკენ იხრება, ვიდრე პროლეტარიატისკენ. ლენინი თვლიდა, რომ მისი მსოფლმხედველობა და ცხოვრების სტილი პროლეტარული არ იყო. 3. ცრუ არაკლასობრიობა: ბურჟუაზიაში, როგორც გარდამავალ კლასში, ორი კლასის კლასობრივი ინტერესები იკვეთება, რაც მასში არაკლასობრიობის ან ზეკლასობრიობის არასწორ წარმოდგენას აჩენს. 4. ინდივიდუალიზმი და მიდრეკილება ანარქიზმისაკენ. ეს ინდივიდუალიზმი უნდა გავიგოთ უფრო, ვიდრე ინტერესთა გაერთიანების უუნარობა, არადისციპლინირებულობა, საკუთარი კერძო სამყაროს საზღვრების დაცვა. 5. უსაფრთხოებისადმი მისწრაფება. წვრილი ბურჟუა ნებისმიერი კრიზისის გარდა ყველაზე მეტს კარგავს, ამიტომაც ის კრიზისებს უფრთხის. უსაფრთხოების მიდრეკილების კიდევ ერთი გამოხატულება იყო სახელმწიფო წესრიგის, პოლიციური წესრიგის სურვილი, რომელიც წვრილი ბურჟუასათვის სტაბილურობის გარანტი იყო. წესრიგის, სტაბილურობისა და უსაფრთხოების მოთხოვნილება წვრილ ბურჟუაზიას არარევოლუციურ ან სულაც ანტირევოლუციურ კლასად აქცევდა. 6. მომჭირნეობა და თვითშეზღუდვა ქონების დაგროვების მიზნით. ოსოვსკა ციტირებს მარქსის ეკონომიკურ-ფილოსოფიურ მანუსკრიპტებს, რომლებშიც მარქსი ამბობს, რომ პოლიტიკური ეკონომიკა სინამდვილეში მეცნიერებაა მორალის შესახებ, ის ასკეტური იდეალებით ხელმძღვანელობს, ოღონდ ეს ასკეტურობა ძუნწი მევახშის, ან მწარმოებელი მონის ასკეტურობაა. მისი მორალური იდეალი არის მუშა, რომელიც საკუთარი ხელფასის ნაწილს ყულაბაში ინახავს. ეკონომიურად, ხელმომჭირნედ მცხოვრები ადამიანი არა მარტო თავის უშუალო მოთხოვნილებებზე, მაგალითად, საჭმელზე, ზოგავს ფულს, არამედ საზოგადო ინტერესებში მონაწილეობაზე. 7. ფულის კულტი და ფულის კატეგორიებით აზროვნება. მარქსის და ენგელსის მიხედვით, პოლიტიკური ეკონომიკის მორალი სარგებელია, ფული კი ადამიანის საზომი და ანიჭებს, უფრო სწორად, ანაცვლებს თვისებებს, რომლებიც ადამიანს არ აქვს. 8. ეგოიზმი წვრილი ბურჟუა მხოლოდ საკუთარი ვიწრო ინტერესებით ცხოვრობს და არ ითვალისწინებს საზოგადო ინტერესს. 9. უფერულობა 10. საზოგადოებრივი იერარქიის მიმართ პატივისცემა 11. სენტიმენტალურობა 12. ფარისევლობა და შეზღუდულობა
პროლეტარული იდეალები ბურჟუაზიულობის ამ კატალოგის სრული წინააღმდეგობა უნდა ყოფილიყო. პროლეტარს უნდა ჰქონოდა შეგნებული თავისი კლასის როლი მსოფლიო ისტორიაში და ემოქმედა ამ როლის შესაბამისად, მისი მთავარი მიზანი უნდა ყოფილიყო „კაცობრიობის გათავისუფლებისათვის ბრძოლა“ (ოსტროვსკი), ამ მიზანს უნდა დამორჩილებოდა მისი ცხოვრება, მას კოლექტიური, საზოგადო ყოველთვის უნდა დაეყენებინა პირადულზე წინ, ყოფილიყო პრინციპული და კომუნიზმის იდეალებისადმი ერთგული, არაფრად ჩაეგდო მატერიალური კეთილდღეობა, ყოფილიყო დაუღალავი მშრომელი და პარტიის ერთგული ჯარისკაცი. ის უნდა ყოფილიყო კომუნისტური მომავლისთვის მებრძოლი და ჯერ სოციალიზმის, შემდეგ კი კომუნიზმის მშენებელი. საბჭოთა ლიტერატურამ ასეთი პროლეტარის იდეალური ტიპაჟი შექმნა: ეს იყო პაველ კორჩაგინი, პერსონაჟი ოსტროვსკის რომანისა „როგორ იწრთობოდა ფოლადი“.
II. არშემდგარი რევოლუცია
ოქტომბრის რევოლუციამ პარადოქსულად ვერ მოახერხა საბჭოთა რუსეთში, შემდეგ კი საბჭოთა კავშირში ეკონომიკური წყობილების რევოლუციონირება. ეს ნიშნავდა, რომ კაპიტალისტური ფორმების სრულიად მოშლა, მიუხედავად მცდელობისა, არ მოხერხდა. ბურჟუაზიული ფასეულობებისა და ჩრდილოვანი კაპიტალიზმის რევანშის ერთ-ერთი მიზეზი სწორედ ამ არშემდგარ ეკონომიკურ რევოლუციაში უნდა ვეძებოთ.
ბოლშევიკები, რომლებიც თავს მარქსისტებად მიიჩნევდნენ, ეკონომიკურ რეფორმას მარქსის და ენგელსის თეორიის, უფრო კომუნისტური პარტიის მანიფესტის, ვიდრე კაპიტალის, მიხედვით გეგმავდნენ. ეს გულისხმობდა, პირველ რიგში, პოლიტიკური ძალაუფლების მოპოვებას პროლეტარიატის მიერ (რომლის ავანგარდადაც მიიჩნევდა თავს რუსეთის სოციალ- დემოკრატთა ბოლშევიკური, მოგვიანებით კომუნისტური პარტია), შემდეგ კი პოლიტიკური ნებით ამოძრავებული სახელმწიფო მანქანის ძალით ეკონომიკის რევოლუციონირებას: საწარმოო საშუალებების გასაზოგადოებრიობას, რაც გამოიხატებოდა, პირველ რიგში, საწარმოო საშუალებებზე კერძო საკუთრების ნაციონალიზაციაში ექსპროპრიაციის (კომპენსაციის გარეშე სახელმწიფო საკუთრებაში გადაცემის) გზით. ეკონომიკური ურთიერთობების რევოლუციონირება არა მარტო მესაკუთრის (კერძო კაპიტალიზმის სახელმწიფო კაპიტალიზმით) ჩანაცვლებას, არამედ ეკონომიკური ფორმაციის ცვლილებას ნიშნავდა: თუკი კაპიტალიზმი ზედმეტ მოგებას ემყარებოდა და, შესაბამისად, ექსპლოატაციის კვლავწარმოებაზე იყო დამყარებული, კომუნიზმის ეკონომიკას სხვა მიზანი, მომხმარებელთა მოთხოვნილებების დაკმაყოფილება ჰქონდა, რასაც უნდა გაეთავისუფლებინა ადამიანი საარსებო საშუალებებზე ზრუნვისაგან და მისთვის ყოველმხრივი განვითარების საშუალება მიეცა. არა მოგებაზე, არამედ ძირითადი მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებაზე ორიენტირებულ ეკონომიკას მნიშვნელოვანი ეთიკური იმპლიკაციებიც ჰქონდა. ის გულისხმობდა პოლიტეკონომიური კანონზომიერების გაცნობიერებას და, აქედან გამომდინარე, მაღალ შრომით ეთოსს (როგორც მარქსი წერდა გოთას პროგრამაში, შრომა უნდა გამხდარიყო ყველა ადამიანის შინაგანი მოთხოვნილება), კოლექტივისტურ სულისკვეთებას და გარკვეულ პურიტანიზმს ამ სიტყვის კონსუმერიზმის ანტონიმის მნიშვნელობით.
ეკონომიკური წყობის შეცვლის კონკრეტული, თეორიულად გამართული წარმოდგენები არ არსებობდა. ბოლშევიკთა შორის რადიკალური მემარცხენე მიდგომა გულისხმობდა ბაზრის და ფულადი ნიშნების სრულ გაუქმებას, შედარებით მემარჯვენე კი თავისუფალი ბაზრის ელემენტების შენარჩუნებას მისაღებად მიიჩნევდა. იგულისხმებოდა, რომ კომუნიზმის ეკონომიკას როდესღაც მთლიანად უნდა ეთქვა უარი ბაზარსა და ფულად ნიშნებზე – საქონელი კი გაენაწილებინა სახელმწიფოს მოქალაქეთა მოთხოვნილებების მიხედვით (ამ მოთხოვნილებებში ძირითადად იგულისხმებოდა საარსებო საჭიროებაზე ზრუნვისაგან გათავისუფლება და არა ფუფუნება).
საბჭოთა ხელისუფლებამ ეკონომიკური რეფორმის რევოლუციური გზა სცადა და ამ გზაზე შეასრულა კომუნისტური პარტიის მანიფესტში ნახსენები თითქმის ყველა პუნქტი. უფასო საყოველთაო განათლება და ჯანდაცვა, 8-საათიანი სამუშაო დღე (პერიოდულად 7-საათიანიც), უფასო კვება და ტრანსპორტი, კომუნალური გადასახადები, ტელეფონით და ტელეგრაფით სარგებლობა.
ერთ-ერთი პრაქტიკულადაც და სიმბოლურადაც ყველაზე მნიშვნელოვანი ცვლილება, რომელშიც ეკონომიკის და ეთიკის მჭიდრო კავშირი განსაკუთრებით კარგად ჩანდა, ქალთა უფლებრივ მდგომარეობას შეეხო. ქალებს არა მარტო არჩევნებში მონაწილეობის უფლება ჰქონდათ (ეს უფლება მათ 1918 წლისთვის სხვა ქვეყნებშიც, მაგალითად საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში მოეპოვებინათ), არამედ უნდა მომხდარიყო ოჯახის ცნების სრული რეფორმა, გაადვილდა ქორწინება და განქორწინება, დაიშვა აბორტები, ქალი უნდა გათავისუფლებულიყო საოჯახო საქმისაგან და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში ისეთივე მონაწილეობა მიეღო, როგორიც კაცს. ეს გულისხმობდა მისი ყოფის სრულ რეორგანიზაციას: ბავშვების გაზრდის ფუნქციას მთლიანად სახელმწიფო კისრულობდა, კვების პრობლემა კი საზოგაოებრივ სასადილოებს უნდა გადაეწყვიტათ. ლიბერალური იყო პროლეტარიატის სექსუალური მორალიც, რომელიც თავისუფალი უნდა ყოფილიყო (წვრილ) ბურჟუაზიული მორალის პირობითობისა და მესაკუთრეობისაგან (ამაზე ჯერ კიდევ მარქსი და ენგელსი სცემდნენ კრიტიკოსებს პასუხს კომუნისტური პარტიის მანიფესტში).
ეკონომიკის რევოლუციური რეფორმისას საბჭოთა ხელისუფლება როგორც თეორიულ, ისე პრაქტიკულ პრობლემებს წააწყდა.
თეორიული პრობლემა, რომელიც საბჭოთა კავშირში 1927 წელს გახდა სტალინსა და ტროცკის შორის განხეთქილების ერთ-ერთი მთავარი საგანი, მდგომარეობდა იმაში, რომ მარქსისათვის პროლეტარული რევოლუცია მსოფლიო რევოლუცია იყო, ხოლო ბოლშევიკებს თავიანთი რეფორმების ჩატარება ერთ ქვეყანაში უწევდათ. საბჭოთა რუსეთს, მოგვიანებით კი საბჭოთა კავშირს, ქვეყნის გარეთ ბაზრის კანონებით უწევდა ცხოვრება. ბაზრის პრობლემა საბჭოთა წყობილებამ ვერც ქვეყნის შიგნით გადაწყვიტა.
ბაზრის მთლიანად აკრძალვა საბჭოთა კავშირში ვერასოდეს მოხერხდა და ის რუდიმენტული ფორმით ოფიციალურადაც (მაგ. კოლმეურნეობის ბაზრები ან ბაზრობები) და არაოფიციალურადაც (შავი ბაზარი) ყოველთვის არსებობდა. სწორედ ამ მეორე, არაოფიციალური, ჩრდილოვანი ეკონომიკის ხვედრითი წილი საბჭოთა ეკონომიკაში განუხრელად იზრდებოდა ლეგალური ბაზრის შეზღუდვის მცდელობების პროპორციულად.
ბაზრის გაუქმების მცდელობასთან იყო დაკავშირებული მოსახლეობის უზრუნველყოფის პრობლემა, რომლის რესურსიც საბჭოთა რუსეთს არ ჰქონია. უფასო კვება, ტრანსპორტი და კომუნალური მომსახურება სახელმწიფოსთვის აუტანელი ტვირთი აღმოჩნდა და სამი წლის თავზე გაუქმდა.
მოსახლეობის საქონლით უზრუნველყოფისას საბჭოთა ხელისუფლებამ იმთავითვე უთანასწორო მიდგომა აირჩია პროლეტარიატის სასარგებლოდ. ამის მიზეზი ეკონომიკის, პოლიტიკის და ეთიკის ერთმანეთში აღრევა იყო. საბჭოთა კავშირში არა მარტო კაპიტალიზმისა და ბურჟუაზიის რეალურ, არამედ მათ სიმბოლურ დამარცხებასაც უზარმაზარი მნიშვნელობა ენიჭებოდა. ამერიკელი ისტორიკოსი ჯული ჰესლერი წიგნში „საბჭოთა ვაჭრობის სოციალური ისტორია“ მიიჩნევს, რომ საბჭოთა კავშირის ეკონომიკური პოლიტიკა ფაქტობრივად იყო კლასობრივი ბრძოლის ფორმა რუსეთის ბურჟუაზიის წინააღმდეგ (ჰესლერი 2004: 34, 48). კლასობრივი მიდგომა ეკონომიკაში პროლტარიატის დიქტატურის პოლიტიკური პრინციპის ეკონომიკაზე გადატანაში გამოიხატა: გარდა პოლიტიკური ძალაუფლებისა, ეკონომიკური რეფორმების ჩასატარებლად ის გამოიყენებოდა დამარცხებული კლასების რეპრესირებისათვის.
პროლეტარიატის დიქტატურის პირობებში პრივილეგიებით სარგებლობდა ჰეგემონი კლასი, ხოლო უფლებაჩამორთმეულ „ყოფილებს“ უზრუნველყოფა არ ეხებოდათ.
მსხვილი ბურჟუაზიის ნაციონალიზაციის შემდეგ საბჭოთა წყობილების მთავარ მოწინააღმდეგედ გამოცხადდა წვრილი ბურჟუაზია, რომელიც ლენინისათვის ნიშნავდა წვრილ ვაჭრებს, გადამყიდველებს და კულაკებს (მდიდარ გლეხებს). წვრილი, კერძო-სამეწარმეო ბურჟუაზია ეწინააღმდეგებოდა სახელმწიფო ჩარევას, ფაქტობრივად კი ხელს უშლიდა სახელმწიფო მონოპოლიას კვებისა და სხვა პროდუქტების სახელმწიფოსათვის აუცილებლად მიჩნეული ფორმით განაწილებას, ფაქტობრივად კი სახელმწიფო კაპიტალიზმს, რომელსაც ლენინი მიიჩნევდა სოციალიზმისაკენ გადადგმულ ნაბიჯად (საბოლოოდ სსრკ სოციალისტურ ეკონომიკაზე ფაქტობრივად არასოდეს გადასულა და სახელმწიფო კაპიტალიზმად დარჩა). ლენინი 1921 წელს წერდა, რომ სახელმწიფო ან მოახერხებდა წვრილბურჟუაზიული ფენის დამორჩილებას, რომელსაც არ სჯეროდა სოციალიზმის და მილიონობით ფული ჰქონდა შენახული სოციალიზმის შემდეგი დროისათვის, ან ეს წვრილი ბურჟუაზია დაამხობდა საბჭოთა ხელისუფლებას (ლენინურ ქარგაზე ააწყო თავისი ინდუსტრიალიზაციისა და კოლექტივიზაციის პოლიტიკა სტალინმა 1920-იანი წლების ბოლოს, მას შემდეგ, რაც ჯერ მემარცხენე, ტროცკისტული, შემდეგ კი მემარჯვენე ოპოზიციის დამარცხება შეძლო).
პრივილეგირებული კლასის უზრუნველსაყოფადაც კი სამხედრო კომუნიზმის პირობებში საბჭოთა ხელისუფლება რეპრესიებს მიმართავდა არა მარტო არისტოკრატიის და ბურჟუაზიის წინააღმდეგ, არამედ უსამართლო და უთანასწორო პირობებში აყენებდა გლეხობასაც. ამ მიდგომის უსამართლობას აღიარებდა ლენინიც. სამხედრო კომუნიზმის პერიოდში მთავრობა ვერ ახერხებდა მისთვის სტრატეგიულად მიჩნეული ჯგუფების (მუშებისა და ნომენკლატურის) მომარაგებასაც კი, მოსახლეობის 80 % მარაგდებოდა არაოფიციალურად, შავი ბაზრის მეშვეობით. იმისათვის, რომ მუშები და ნომენკლატურა მოემარაგებინა, საბჭოთა მთავრობა ცდილობდა გლეხობისათვის პური წაერთმია სამხედრო იძულებით. სამხედრო კომუნიზმს ლენინიც აკრიტიკებდა. მას მიიჩნევდა პოლიტიკად, რომელიც არ პასუხობდა პროლეტარიატის მოთხოვნილებას და დროებითი, ომით გამოწვეული იყო. ლენინის თქმით, მისი თავისებურება მდგომარეობდა იმაში, რომ გლეხებისაგან ფაქტობრივად მთლიანად „იღებდნენ ჭარბ საქონელს და ხანდახან არა მარტო ჭარბს, ხოლო გლეხებისათვის აუცილებელი სურსათის ნაწილს ვიღებდით ჯარის ხარჯების დასაფარავად და მუშების შესანახად“.
რევოლუციიდან ოთხი წლის თავზე ლენინმა და კომპარტიის პოლიტბიურომ ეკონომიკის რევოლუციური გარდაქმნის ექსპერიმენტი წარუმატებლად მიიჩნიეს. ხსენებულ სტატიაში ლენინი წერდა, რომ სამი რევოლუციური ამოცანიდან – იმპერიალისტური ომიდან გამოსვლა, საბჭოთა წყობილების დამყარება და საბჭოთა ეკონომიკაზე გადასვლა – მთლიანად მხოლოდ პირველი იყო შესრულებული, მეორე – ნაწილობრივ, მესამე კი მხოლოდ დაწყებული იყო.
ამიტომ ეკონომიკური პოლიტიკა რევოლუციურიდან რეფორმისტულ გზაზე გადასულიყო და (დროებით) უარი ეთქვა ძველი საზოგადოებრივ-ეკონომიკური წყობის, წვრილი ვაჭრობის, წვრილი მეწარმეობის, კაპიტალიზმის განადგურებაზე, ამის მაგივრად საბჭოთა ხელისუფლებას წვრილი ვაჭრობა, მეწარმეობა და კაპიტალიზმი თავის სამსახურში უნდა ჩაეყენებინა და საკუთარი კონტროლისთვის დაექვემდებარებინა.
სახელმწიფო კაპიტალიზმისა და ვაჭრობის რეგულირებისაკენ უკან დახევა ლენინს მხოლოდ დროებით მოვლენად მიაჩნდა, რომელიც სოციალიზმის გამარჯვების და მძიმე მრეწველობის აღორძინების შემდეგ საბაზრო და ფულადი ურთიერთობიდან უნდა გადასულიყო საქონლის გაცვლაზე მრეწველობასა და წვრილ საგლეხო მეურნეობებს შორის.[1]
ეს დროებითი უკან დახევა მუდმივი აღმოჩნდა. საბჭოთა ეკონომიკის მკვლევრები ელენა ოსოკინა („სტალინური სიუხვის ფასადს მიღმა“, 1997) და ჯული ჰესლერი – საბჭოთა ეკონომიკის შეფასებასა და ამ ქვეთავში მოყვანილ ფაქტებში თითქმის მთლიანად მათ ვეყრდნობი – თვლიან, რომ საბჭოთა კავშირის ეკონომიკის საფუძვლები სწორედ სამხედრო კომუნიზმის პერიოდში ჩაიყარა და მდგომარეობდა მონაცვლეობაში საბაზრო ელემენტების შეზღუდვას და მის მიერ გამოწვეულ კრიზისებს შორის, ერთი მხრივ, და ლიბერალიზაციის ფაზებს შორის, მეორე მხრივ, რომელსაც ბაზრის შეზღუდვით გამოწვეული ეკონომიკური კრიზისები უნდა შეემსუბუქებინა.
ბაზრის აკრძალვისა და კრიმინალიზაციის მცდელობები მის გაქრობას კი არა, მის ჩრდილში გადასვლას იწვევდა. რესურსების უთანასწორო და უსამართლო განაწილებამ, ერთი მხრივ, და ჰიპერტროფირებულმა შავმა ბაზარმა, მეორე მხრივ, სამუდამო დაღი დაასვა არა მარტო საბჭოთა რუსეთის, შემდეგ კი საბჭოთა კავშირის ეკონომიკას, არამედ მოქალაქეთა ფასეულობით სისტემასაც, რომელიც ბურჟუაზიულსა და პროლეტარულს შორის მერყეობდა.
ერთი მხრივ, ვაჭრობა, რომელსაც მოგება და კერძო სარგებელი ედო საფუძვლად, გამოცხადდა სპეკულაციად და „მარადიორობად“. სპეკულაცია კრიმინალურთან ერთად მორალურად დასაძრახი საქციელიც გახდა, რომელიც შეუსაბამო იყო პროლეტარულ ეთიკასთან. რევოლუციიდან მოყოლებული ვიდრე 1930-იანი წლების დასაწყისამდე წვრილბურჟუაზიული ეკონომიკური რეჟიმი (კერძო მოგება) და ფასეულობითი სისტემა ჯერ კიდევ ერთობლივად აღიქმებოდა: ერთიცა და მეორეც დასაძრახად მიიჩნეოდა. მეორე მხრივ, ახალი ეკონომიკური პოლიტიკა, პირველ რიგში, სწორედ წვრილი ბურჟუაზიის მეშვეობით ცდილობდა საბჭოთა ეკონომიკის მომარაგების ხარვეზების აღმოფხვრას. როგორ შეიძლებოდა უკვე საბჭოთა ბურჟუაზიასა და პროლეტარიატს შორის წინააღმდეგობის დაძლევა? ამ ბრძოლის და მისი შედეგის სცენარებს ლიტერატურაში მივაგნებთ.
III. დაკარგული სამოთხე
ჩვენი კონტექსტისთვის საინტერესო არა იმდენად საბჭოთა ეკონომიკის ისტორიაა, არამედ ბაზართან, კომერციასთან, ბიზნესთან დაკავშირებული საბჭოთა ფასეულობები და მათი ტრანსფორმაცია.
ბურჟუაზიულ და პროლეტარულ ფასეულობებს შორის კონფლიქტის ერთ-ერთი გამოხატულება კერძოსა და საჯაროს, ინდივიდუალურსა და კოლექტიურს შორის დაპირისპირება იყო. კოლექტივიზმი, როგორც პროლეტარული ეთიკის ერთ-ერთი პრინციპი, გამოიხატებოდა კომუნალური თანაცხოვრების იდეაში, მომავლის ქალაქები მთლიანად კომუნალური უნდა ყოფილიყო. ამავე პრინციპის ერთ-ერთ გამოხატულება იყო საზოგადოებრივი კვების, „ფაბრიკა-სამზარეულოების“ იდეა, რომელსაც ადამიანები ყოფითი პრობლემებისაგან უნდა გაეთავისუფლებინა.
იური ოლეშას რომანში „შური“ (1927) ახალი ცხოვრების ნიშანი სწორედ საზოგადოებრივი სასადილოების ქსელია, რომლებსაც რომანის პროტაგონისტი, ბოლშევიკი ფუნქციონერი, ტრესტის უფროსი ანდრეი ბაბიჩევი აშენებს.
ამ რომანში ერთმანეთს უპირისპირდება ორი წყვილი: ახალი საბჭოთა ყოფის შემოქმედი ანდრეი ბაბიჩევი და მისი შვილობილი, ფეხბურთელი ვოლოდია მაკაროვი, მეორე მხრივ კი – მეოცნებე ავანტიურისტი ივანე ბაბიჩევი, ანდრეის ძმა და ლიტერატორი ნიკოლაი კავალეროვი. დაპირისპირების საგანია არა მარტო ახალი და ძველი ფასეულობები, არამედ ივანეს ქალიშვილი ვალია, რომელიც უყვარს კავალეროვსაც და მაკაროვსაც და რომელიც გაუცხოებულია მამამისისგან და ბიძის გავლენის ქვეშაა მოხვედრილი.
ახალ სამყაროში უარყოფილია გენეალოგიური კავშირები, ოჯახს კაცობრიობა ანაცვლებს, პირადული უარყოფილია საზოგადოებრივის სასარგებლოდ („ჩემს უკანასკნელ ამოსუნთქვას ოჯახი კი არა, მასა მიიღებს“, – ამბობს რომანის პროტაგონისტი ანდრეი ბაბიჩევი). გენეალოგიურის ადგილს „არჩევითი ნათესაობა“, ფასეულობაზე დამყარებული სოციალური კონსტრუქცია იკავებს (ანდრეი ბაბიჩევი, მისი შვილობილი ვოლოდია და ვალია, ახალი ადამიანები, ოჯახს კი არა, ფაქტობრივად, კომუნას ქმნიან). ანდრეი ბაბიჩევი საზოგადოებრივ სასადილოებს აშენებს, ანტაგონისტები, მისი ძმა ივანი და მის მიერ შეკედლებული კავალეროვი კი ძველი სამყაროს გადმონაშთების, განკერძოების კუნძულების, პირადი გრძნობებისა და პირადი სივრცეების გადარჩენას ცდილობენ (მკითხველს ემახსოვრება გიორგი შენგელაიას კომედია „სიყვარული ყველას უნდა“, რომელშიც ერთ-ერთი პერსონაჟი ამბობს: „პირადი გრძნობების გარეშე ერთი დღეც ნუ მაცოცხლოს ღმერთმა“. კოლექტიურისა და ინდივიდუალურის კონფლიქტი უკვე კომიკური ფორმითაა გვიან საბჭოთა (ქართულ კომედიაში), ოლეშასთან კონფლიქტის რეგისტრი ჯერ კიდევ ნოსტალგიურია და ტრაგიკულობის ელფერი დაჰკრავს).
კერძოსა და პირადულობის დროშა, როგორც ივან ბაბიჩევი ამბობს, არის ბალიში, სახლის, კომფორტის, სიმყუდროვის სიმბოლო. შინაურობის კიდევ ერთი სიმბოლო სამზარეულოა. ანდრეი ბაბიჩევისთვის საზოგადოებრივი სასადილო ათავისუფლებს ქალებს ოჯახური შრომისაგან, ივან ბაბიჩევისთვის კი – ადამიანს კერძო სივრცეს ართმევს. ტრიბუნაზე ავარდნილი ივან ბაბიჩევი ქადაგებს: „ამხანაგებო! მთავარ მონაპოვარს, ოჯახური კერას გართმევენ! რევოლუციის ცხენები უკანა კარიდან შემოჯლიგინდებიან, გადაგითელავენ ბავშვებსა და კატებს, დაგიმსხვრევენ საყვარელ ჭურჭელსა და აგურებს, შემოგვივარდებიან სამზარეულოებში. ქალებო, თქვენი სიამაყე და დიდება, სამზარეულო, საფრთხეშია! დედებო და ცოლებო! რევოლუციის სპილოები სამზარეულოს გინგრევენ!“.
რომანის კიდევ ერთი ეპიზოდი, რომელშიც კარგად ჩანს დაპირისპირება ძველსა და ახალს, კერძოსა და საზოგადოს შორის, ფეხბურთის თამაშია, სადაც ანდრეი ბაბიჩევის შვილობილი, მეკარე ვოლოდია მაკაროვი, უპირისპირდება გერმანელ თავდამსხმელს, გეცკეს. „როგორც ფეხბურთელი, ვოლოდია გეცკეს ანტიპოდი იყო. ვოლოდია პროფესიონალი სპორტსმენი იყო, გეცკე კი – პროფესიონალი მოთამაშე. ვოლოდიასთვის მთავარი იყო თამაშის საერთო მსვლელობა, საერთო გამარჯვება, შედეგი, გეცკე კი მხოლოდ თავის გამოჩენისაკენ მიისწრაფვოდა. ის ძველი, გამოცდილი მოთამაშე იყო, რომელიც გუნდის ღირსების დაცვას არ აპირებდა. ის მხოლოდ საკუთარ წარმატებას აფასებდა“.
რუსი ლიტერატურათმცოდნე ვიქტორ შკლოვსკი წერდა, რომ „შური“ არ არის შური ქალის ან სიმდიდრის გამო, არამედ შური შრომისადმი ახალი დამოკიდებულების, ახალი ეთოსის გამო. ეს არის ძველი ადამიანის შური ახალი სამყაროს მიმართ, რომელშიც ის ვერც ხვდება და ვერც ამარცხებს, გრძნობა, რომელიც ნიცშეს აღწერილი აქვს, როგორც რესენტიმანი (Ressentiment). (მაიაკოვსკის თქმით, ოლეშა წერდა რომანს ნიცშეზე, ხუმრობით, ან არახუმრობით ნათქვამი კი სიმართლესთან საკმაოდ ახლოს იყო. ოლეშას რომანი მართლაც რესენტიმანის რომანია). ახალი სამყარო – სახარების არ იყოს – პოლარულია, ის არ იძლევა ნეიტრალურობის საშუალებას. სავარაუდოდ, ყოფილი ინტელიგენტები ახალი სამყაროს მიღებით ან მიუღებლობით „ავტომატურად“ გადადიან ან პროლეტარიატის, ან წვრილი ბურჟუაზიის, მეშჩანების რიგებში. როგორც პირველადი დაგროვება აწარმოებდა კაპიტალისტებსა და პროლეტარებს, ისევე რევოლუცია აწარმოებს პროლეტარებსა და მეშჩანებს. პროლეტარები მომავლის ინდექსით არიან მონიშნულები, მეშჩანები კი – წარსულისა.
ივან ბაბიჩევი მოძღვრავს კავალეროვს: „ისინი (ახალი სამყარო – ზ. ა.) გვხეთქავენ, როგორც საჭმელს, მეცხრამეტე საუკუნეს ისე შთანთქავენ, როგორც შთანთქავენ კურდღელს, ღეჭავენ და ინელებენ. სასარგებლოს შეირგებენ, მავნეს გამოდევნიან. გამოდევნიან ჩვენს გრძნობებს, ტექნიკას კი შეირგებენ. ჩვენი გრძნობებისათვის შურს ვიძიებ“.
თუკი მეცხრამეტე საუკუნის მემკვიდრეობა სასარგებლოდ და უსარგებლოდ ნაწილდება, ხოლო „ახალ სამყაროს“ აქვს პრივილეგია, ამოარჩიოს სასარგებლო და უსარგებლო გამოდევნოს, ისინი, ვინც ახალი სამყაროს ფასეულობებს არ იღებენ, როგორც უსარგებლონი, ისტორიის სანაგვეზე აღმოჩნდებიან.
კავალეროვი რომანის ბოლოს ბალზაკის ასაკს გადაცილებული ქვრივის „სასიყვარულო სამკუთხედში“ აღმოჩნდება ივან ბაბიჩევთან ერთად (ეს ახალი სამყაროს სამოთხიდან განდევნილი სამეული უპირისპირდება ანდრეი ბაბიჩევის, ვოლოდია მაკაროვისა და ვალიას სამეულს). დიდი სიყვარულის და ამაღლებული, გმირული სიუჟეტის მაგივრად, რომელსაც კავალეროვი განსაკუთრებულ ადამიანად უნდა ექცია, ის თავს ამოჰყოფს უხამს, მეშჩანურ მელოდრამაში (თურქული ბორდელის მფლობელის საყვარლად ამთავრებს კარიერას კვაჭი კვაჭანტირაძეც). ახალი სამყარო სხვანაირი არსებობის შესაძლებლობას აღარ ტოვებს. ყველაფერი, რაც დაკავშირებულია კერძოსთან, შემოქმედება იქნება, გრძნობა თუ ოჯახი – წვრილბურჟუაზიული, კლასობრივად მტრული, მარცხისათვის განწირული გადმონაშთის ინტერპრეტაციას მიიღებს.
იური ოლეშა გაზეთ „გუდოკში“ მუშაობდა ილია ილფსა და ევგენი პეტროვთან ერთად. 1928 წელს, ოლეშას „შურიდან“ ერთი წლის შემდეგ, მათ დაწერეს საბჭოთა ლიტერატურის ალბათ ყველაზე პოპულარული წიგნი „12 სკამი“ დიდი კომბინატორის, ოსტაპ ბენდერის თავგადასავლების შესახებ, ხოლო 1932 წელს – მისი „სიკველი“ „ოქროს ხბო“. ილფი და პეტროვი აგრძელებდნენ კერძოს და საზოგადოებრივის, ძველისა და ახლის დაპირისპირების თემას, რომელიც ოლეშას ჰქონდა დაწყებული, ოღონდ ეს თემა პიკარული რომანის ჟანრში და სატირულ რეგისტრში გადაწყვიტეს. ორივე რომანში საბჭოთა წყობილების ანტაგონისტი ნარატიული თვალსაზრისით პროტაგონისტია, სიუჟეტის განვითარება მასზეა აწყობილი, ის ამოძრავებს სიუჟეტს. სუსტი ინტელიგენტი კავალეროვისგან განსხვავებით (მისი ყველაზე ახლო ქართული პარალელი მიხეილ ჯავახიშვილის თეიმურაზ ხევისთავია) ყოჩაღი და წარმოსადეგი თავგადასავლების მაძიებელი ოსტაპ ბენდერი მომენტალურად იპყრობს მკითხველის სიმპათიას.
ილფისა და პეტროვის ორივე რომანში საბჭოთა კავშირი სავსეა ძველი სამყაროს გადმონაშთებით, რომლებიც ავტორების სატირის სამიზნედ იქცევიან. ამ გადმონაშთების მიღმა ჩანს საბჭოთა წყობილება, ნაწარმოების ნამდვილი პროტაგონისტი. განსხვავებით ნაწარმოების დაბალი, სატირული რეგისტრისაგან, საბჭოთა წყობილება ამაღლებულ რეგისტრში აღიწერება (ეს განსაკუთრებით ნათლად ჩანს ავტორბოლის ეპიზოდში). ისევე როგორც ოლეშას რომანში „ახალ სამყაროს“ აქვს უნარი „გამოარჩიოს თხები ცხვრებისაგან“ (მათე 25, 31-33). ის მომავლის სელექციის მანქანაა. გადმონაშთები კომიკურები არიან, ოღონდ, როგორც სოციალისტური რეალიზმის მხატვრული მეთოდი გვკარნახობს, ეს გადმონაშთები მომავლის, კომუნიზმის გადმოსახედიდან მოჩანან სასაცილოდ.
პიკარული რომანის სიუჟეტური ლოგიკით დეკლასირებული გმირი ფინალში უნდა ინტეგრირდეს, გახდეს საზოგადოების შემადგენელი ნაწილი. ამას ის ჟანრის კანონების მიხედვით გამდიდრების ან ქორწინების გზით ახერხებს. ბენდერი სწორედ ამ (ძველი) სიუჟეტის ლოგიკით მოქმედებს და ასეთი, ბურჟუაზიული, წარმატებისათვის იბრძვის. დიდი კომბინატორის ამ „იდეოლოგიურ“ მხარეს ავტორები (და თვითონ ბენდერი) რამდენჯერმე გაუსვამენ ხაზს. ბენდერი „ფულადი ნიშნებისათვის იდეური მებრძოლია“. ამ უწყინარი ფრაზით ნათქვამია, რომ დიდი კომბინატორი საბჭოთა ეკონომიკის პრინციპებს (რომლებიც თავისი რადიკალური ფორმით ეწინააღმდეგება საბაზრო და ფულად ურთიერთობებს) არ აღიარებს და სხვა ეკონომიკური კანონებით ცხოვრობს.
ბენდერის ლტოლვის საგანია: „პალმები, ახალგაზრდა გოგონები, ცისფერი ექსპსები და ლურჯი ზღვა, თეთრი გემი, თითქმის ახალი სმოკინგი, იაპონელი ლაქია, გრაფინია ცოლად, საკუთარი ბილიარდი, პლატინის კბილები, საღი წინდები, სუფთა ცხოველურ კარაქზე მომზადებული სადილები და, რაც მთავარია […], დიდება და ძალაუფლება, რომელიც ფულს მოაქვს“.
[— О! — сказал Остап. — Там внутри есть все: пальмы, девушки, голубые экспрессы, синее море, белый пароход, мало поношенный смокинг, лакей-японец, жена-графиня, собственный биллиард, платиновые зубы, целые носки, обеды на чистом животном масле и, главное, мои маленькие друзья, слава и власть, которую дают деньги].
(წვრილ)ბურჟუაზიული ფანტაზიების მიღმა ამ ჩამონათვალში მნიშვნელოვანია სიტყვა ძალაუფლება. ფულის ძალაუფლება, ან ძალაუფლება, რომელიც ფულს მიეწერება, შეგვიძლია გავიგოთ, როგორც ალტერნატიული, საბჭოთასგან განსხვავებული ხელისუფლება (რუსულში ერთიცა და მეორეც, ძალაუფლებაც და ხელისუფლებაც, ერთი სიტყვით გადმოიცემა). ოსტაპ ბენდერი საბჭოთა ხელისუფლებასთან პრინციპულ, ფასეულობრივ და ძალაუფლებრივ კონფლიქტშია.
რომანის სიუჟეტი ისეა აწყობილი, რომ არა მარტო ბენდერის ინდივიდუალურ წარუმატებლობას, არამედ ბურჟუაზიული ფასეულობების პრინციპულ მარცხს გვიჩვენებს. კი, მრავალრიცხოვანი ხარვეზის გამო საბჭოთა ხელისუფლება შეიძლება მოატყუო და გამდიდრდე, მაგრამ საბჭოთა კავშირში თვითონ სიმდიდრეს აქვს დაკარგული აზრი. მას არ მოჰყვება ის, რაც სიმდიდრეს კაპიტალისტურ ქვეყნებში სდევს თან: „დიდება და ძალაუფლება“. ოქროს დაკარგული აქვს თავისი ფეტიშის ძალა. ოქროს ხბო ამჯერად არა მოსეს ღმერთმა, არამედ საბჭოთა წყობილებამ დაამარცხა. სწორედ ამის გამო გრძნობს ოსტაპი „უხერხულობას“ (неловкость), რომელშიც საკუთარ თავსაც კი არ უნდა გამოუტყდეს. მას აქვს ფული, მაგრამ არ არის მდიდარი.
საბჭოთა კავშირი არ არის მდიდრების ადგილი და არც მდიდრების ადგილია საბჭოთა კავშირში. ბენდერის გამილიონერების შემდეგი ყოველი დღე მის ილუზიებს ამსხვრევს: ის ვერ ახერხებს ჟურნალისტებისთვის მეფური პურმარილის გაშლას, ვერ იყიდის სპეციალურ თვითმფრინავს და ვერც ადგილს ამ სპეციალურ თვითმფრინავში, თვითმფრინავის მაგივრად აქლემით მოუწევს 700 კილომეტრის გავლა, გზაში არ აქვს ქეიფის და დროსტარების საშუალება, ვერ ხარჯავს ფულს.[2] კიდევ ერთი კომბინატორი, ალექსანდრ კორეიკო საბჭოთა ხელისუფლების გამოწვევაზე არ ფიქრობს, ის ელოდება საბჭოთა წყობილების დამხობას, ბენდერს კი „ძალაუფლება და დიდება“ ახლა სჭირდება და ის თავის ბედს მაინც სცდის, თუმცა ფული მას არ მოუტანს არც მეგობრობას (კომკავშირელები, რომლებიც გაიგებენ, რომ ოსტაპი მილიონერია, მას ჩაის ფულს დაუბრუნებენ), არც სიყვარულს. მისი „ქრაში“ ზოია ღარიბ სტუდენტს, პერიკლე თემიდის გაჰყვება (თემიდი-ნემეზიდი, გარითმავს ოსტაპი: თემიდი შურისძიებაა იმისათვის, რომ ბენდერმა სიყვარული ფულში გაცვალა), ის ვერ ახერხებს სასტუმროში ოფიციალურად ადგილის შოვნას და იძულებულია ისევ ძველ, პიკარულ ხერხებს მიმართოს ღამის გასათევად, მას ახალი ტანსაცმლის შეძენაც კი არ შეუძლია, იმიტომ რომ საბჭოთა ეკონომიკაში საქონელი განაწილება ხდება არა ფულის, არამედ სახელმწიფო გეგმის მიხედვით მთავრობის მიერ პრივილეგირებულად გამოცხადებული საზოგადოებრივი ჯგუფებისათვის. რადგანაც საბჭოთა კავშირი მდიდარი ადამიანების ადგილი არ არის, ოსტაპი ემიგრაციაში წასვლას გადაწყვეტს, მაგრამ ამაშიც წარუმატებელი იქნება: „არ გვინდა ტაში, გრაფი მონტე კრისტო ჩემგან არ გამოვიდა, მომიწევს სახლმმართველად გადაკვალიფიცირება“.
თუ ბურჟუაზიულ სამყაროში ძალაუფლება ფულს უპყრია (მარქსის მიხედვით, რომელსაც საბჭოთა თეორეტიკოსებიც ეყრდნობიან, ბურჟუაზიული სახელმწიფო კლასობრივი სახელმწიფოა, სადაც რეალური ხელისუფლება ხალხის კი არა, კაპიტალისტების ხელშია), საბჭოთა კავშირში, სადაც ხელისუფლება ხალხის ხელშია, ფულს ძალა დაკარგული აქვს. ლენინის წინასწარმეტყველება ოქროს „დამდაბლების“ შესახებ ასრულებულია. ოლაშასთან, ილფსა და პეტროვთან ახალი ფასეულობები ამარცხებს ძველს, პერსონაჟები ფასეულობათა ეპიკური ომის კომიკური ნიღბები არიან.
ბენდერი, არშემდგარი საბჭოთა გრაფი მონტე-კრისტო, ვერ ახერხებს შური იძიოს საბჭოთა წყობილებაზე.
სამიულ მარშაკის ლექსებში საბჭოეთი ამერიკელ მილიონერებსაც ამარცხებს: ლექსში „მისტერ ტვისტერი“ (1932/33) ლექსის პროტაგონისტი „ქარხნების, გაზეთების, გემების“ მფლობელი, ყოფილი მინისტრი და რასისტი მილიონერი ლენინგრადში მოგზაურობისას უარს იტყვის „ზანგებთან“ ერთ სასტუმროში ცხოვრებაზე, მაგრამ თავისი უზარმაზარი ქონების მიუხედავად ვერ ახერხებს პატარა ოთახის დაქირავებასაც კი და იძულებულია, ცოლსა და შვილთან ერთად ღამე გაათიოს შვეიცარის პატარა ოთახში. 30-იანი წლების საბჭოთა ლიტერატურაში საბჭოთა რეალობასთან შეხებაში მოსული ფული მარცხდება. საბჭოთა რეპრეზენტაციაში ქონება, სიმდიდრე ხალხს ეკუთვნის, ხოლო ფულს დაკარგული აქვს ის ძალა, რომელიც მას ბურჟუაზიულ ქვეყნებში აქვს.
IV. ვოლანდის ექსპერიმენტი
ოლეშა, ილფი და პეტროვი მიიჩნევენ, რომ სტრუქტურული ცვლილება ადრე თუ გვიან ადამიანებსაც შეცვლის: ის განდევნის ან დაიმორჩილებს, ან გარდაქმნის ბურჟუაზიას და შექმნის ახალ ადამიანებს. ეს მოხდება (ახლო) მომავალში, ხოლო ახალი ადამიანის კონტურები ყველაზე კარგად პროლეტარიატის ავანგარდის, კომპარტიის ახალ თაობაში, კომკავშირელში მოსჩანს. სამუილ მარშაკის ლექსში „ვინ არის ის?“ ამერიკელი მილიონერი მისტერ ფლინტი გაკვირვებული კითხულობს, ვისია ვილები ქალაქგარეთ, ქარხნები და თეატრები – მას უპასუხებენ, რომ მთელი ეს ქონება კომკავშირისაა. ელეგანტურად ჩაცმულ მისტერ ფლინტს კომკავშირი ადამიანი ჰგონია და ნიშნის მოგებით ამბობს, აი, თუ არ ყოფილან სსრკ-ში მილიონრებიო და კოლეგის გაცნობას მოისურვებს. თარჯიმანი კი მას გზადაგზა საბჭოთა ახალგაზრდებს აჩვენებს.
ეს ტოპოსი 70-იანი წლების საბჭოთა კომედიებამდე მოაღწევს. ჯერ კიდევ ხრუშჩოვის დროს საბჭოთა კავშირის ხელმძღვანელობა ამბობდა, რომ მათი თანამედროვე თაობა კომუნიზმს მოესწრებოდა. ლეონიდ გაიდაის კომედიაში „კავკასიელი ტყვე ქალი“ კომკავშირელები შურიკი და ნინა უპირისპირდებიან ძველ, კორუმპირებულ თაობას. ოღონდ ის ძველი, კორუმპირებული თაობა 20-იანი და 30-იანი წლების კომკავშირელები არიან. სოციალისტური რეალიზმი, რომლის საუკეთესო მაგალითები შექმნეს ოლეშამ და ილფმა და პეტროვმა, აწმყოს მომავლის, კომუნიზმის პერსპექტივიდან უყურებს და აფასებს. ეს მომავალი ეჭვგარეშეა – თუ აწმყო ჯერ კიდევ შეიძლება აღიწეროს სატირის ენაზე, მომავალზე მხოლოდ მაღალი სტილით შეიძლება წერა.
ოლაშას და ილფსა და პეტროვთან კომიკური აწმყოს მიღმა იმალებოდა რაღაც ნამდვილი და ამაღლებული, ბულგაკოვისა და ზოშჩენკოსათვის პირიქითაა, საბჭოთა ფასადის მიღმა ლუმპენპროლეტარული და წვრილბურჟუაზიული საზოგადოება იმალება.
დამალული რეალობის გამოსავლენად ბულგაკოვს სპეციალური ლიტერატურული ხელსაწყო სჭირდება. საბჭოთა გრაფი მონტე-კრისტოს ექსპერიმენტმა არ გაამართლა, იმიტომ რომ ერთი ადამიანი, რაც უნდა ყოჩაღი ყოფილიყო, სახელმწიფოს წინაშე მაინც უძლური აღმოჩნდებოდა. ბულგაკოვი თავის ლიტერატურულ ექსპერიმენტში საბჭოთა სახელმწიფოს უპირისპირებს ინსტანციას, რომლის წინაშე სახელმწიფო და მისი რეპრესიული აპარატი უძლური აღმოჩნდება.
– კავშირი ოლეშას „შურსა“ და ბულგაკოვის „ძაღლის გულს“ და „ოსტატსა და მარგარიტას” შორის ნაჩვენები აქვს ალექსანდრ ჟოლკოვსკის შესანიშნავ სტატიაში „შურის მცდელობა მანდელშტამსა და ბულგაკოვთან“ (ჟოლკოვსკი 1994). ჟოლკოვსკის რეკონსტრუირებული აქვს იმპლიციტური პოლემიკა ბულგაკოვსა და ოლეშას შორის, რომელიც იწყება „ძაღლის გულით“ (1925), გრძელდება „შურით“ (1927), რომელშიც ოლეშას ამობრუნებული აქვს ახალი და ძველი სამყაროების შეჯახება და პერსონაჟების კონსტელაცია, რასაც ნაწილობრივ პასუხობს „ოსტატი და მარგარიტა“ (1928-1940). კავშირი „ოსტატსა და მარგარიტას“ და „ოქროს ხბოს“ შორის ნაჩვენები აქვს ჟოლკოვსკის კოლეგასა და თანაავტორს, იური შჩეგლოვს „12 სკამის“ და „ოქროს ხბოს“ შესანიშნავ კომენტარებში (შჩეგლოვი 1990/91), რომელშიც ის ბენდერისა და ვოლანდის ფიგურებს აკავშირებს.
„ოსტატის და მარგარიტას“ მრავალ შრეთა შორის ერთ-ერთი მათგანი დაიწყება პირველი თავით (ვოლანდის გამოჩენით საბჭოთა მოსკოვში) და დამთავრდება სეანსით ვარიეტეში (მე-12 თავი, შავი მაგიის სეანსი და მისი გამოაშკარავება). რომანის პროტაგონისტი, ოსტატი, შემდეგ თავში, უკვე ამ სეანსის შემდეგ გამოჩნდება. პირველი თორმეტი თავი (თუ არ ჩავთვლით იეშუა გა-ნოცრის ამბავს, რომელიც მეორე თავში „პილატე პონტოელი“ იწყება), დასრულებული ეპიზოდია.
ვოლანდი მოსკოვში საბჭოთა ექსპერიმენტის სანახავად და შესაფასებლად ჩამოდის, როგორც მთელი რიგი „ინტურისტებისა“, რომლებიც 1920-იან და 1930-იან წლებში სსრკ-ს სტუმრობენ. განსხვავებით საბჭოთა ინდუსტრიალიზაციით დადებითად ან უარყოფითად აღფრთოვანებული სტუმრებისა (ასეთია მაგ. ეკონომიკის პროფესორი „ოქროს ხბოში“), პროფესორი ვოლანდი ტექნოლოგიური სიახლეებით „ტრამვაებით, ტელეფონებით და სხვა… აპარატურით“ კი არაა დაინტერესებული, არამედ ეთიკური ცვლილებებით. „შეიცვალნენ თუ არა ისინი შინაგანად“? – კითხულობს ვოლანდი ვარიეტეში სეანსის დაწყების წინ. სწორედ ამ შინაგანი ცვლილების გამოცდას ჩაუტარებს ვოლანდი საბჭოთა ადამიანს თავისი ამალის, კოროვიევისა და ბეჰემოთის დახმარებით. ამის ექსპერიმენტისათვის ვოლანდს კოლექტივი სჭირდება. „მოსკოველების მასაში ნახვა მინდოდა, ეს კი ყველაზე ადვილად თეატრში მოხერხდებოდა“, გაუმხელს ვოლანდი მებუფეტე სოკოვს. ვარიეტეს სცენაში, სადაც ვოლანდი, თანამედროვე სოციოლოგიის ენით რომ ვთქვათ, საბჭოთა ადამიანის რეპრეზენტაციულ კვლევას ატარებს, აღმოჩნდება, რომ საბჭოთა ადამიანი არის ერთდროულად სასტიკი და გულჩვილი, ტოტალურად კორუმპირებადი, მუქთა, უშრომელი ფულისა და ლამაზი ნივთების მოყვარული. მის ფასეულობებს აყალიბებს არა რევოლუციური ბრძოლის იდეალები და კაცობრიობის ჩაგვრისაგან გათავისუფლება, არამედ გლამურული ჟურნალები, რომლებიც სწორედაც კაპიტალისტურ ქვეყნებშია შექმნილი. მოკლედ, საბჭოთა ადამიანი აღმოჩნდება სწორედ ის წვრილი ბურჟუა, რომელიც ისტორიის სანაგვეზე უნდა აღმოჩენილიყო. ვოლანდის დიაგნოზით საბჭოთა ექსპერიმენტმა არ გაამართლა, საბჭოთა ადამიანის ეთიკა არა თუ არ შეცვლილა, გაუარესდა კიდევაც „საბინაო საკითხით“.
საბინაო საკითხი ყველაზე საგრძნობად გამოხატავდა რევოლუციურ ცვლილებებს და აჩვენებდა, როგორ გამოიყრებოდა კოლექტიური თანაცხოვრება სინამდვილეში და არა კომუნალური ქალაქების უტოპიურ პროექტებში. გამარჯვებული კლასის ბინებით დაკმაყოფილება თავიდან ექსპროპრიაციის გზით მოხდა. მესაკუთრეებს ბინები ან მთლიანად ჩამოერთვათ, ან ნაწილობრივ. გამოთავისუფლებულ „ფართშში“ (საბჭოთა ნეოლოგიზმი, რომელიც საცხოვრებელ ფართს გულისხმობდა) ასახლებდნენ პროლეტარიატს ან ნომენკლატურას. სხვისი ბინის დასაკუთრება ჩვეულებრივი რამ არ ყოფილა და ეთიკურ არჩევანთან იყო დაკავშირებული. ამ ეთიკური არჩევანის სირთულეზე წერს, მაგ. აკა მორჩილაძე, რომელიც ამბობს, რომ თბილისელი მუშები დიდხანს ამბობდნენ უარს სოლოლაკის ბინებში გადასვლაზე. ელენა ოსოკინა თვლის, რომ პროლეტარიატის სურვილს, დარჩენილიყო სარდაფებში და არ გადასულიყო ბურჟუაზიის ბინებში, სხვა მიზეზი ჰქონდა. ბურჟუაზიის მაღალჭერიან ბინებს მეტი გათბობა სჭირდებოდა და შესაბამისად ხარჯი მეტი ჰქონდა.
სხვისი ბინის დაკავება, როგორც ეთიკური პრობლემა, სტალინური რეპრესიების შემდეგაც აქტუალური გახდა, როდესაც სპეცსამსახურების ან ნომენკლატურის წარმომადგენლები რეპრესირებულთა ბინებში გადადიოდნენ. რეპრესირებულთა ქონების დაპატრონების ეთიკურობა ფაზილ ისკანდერის მოთხრობის თემაა. ამ მოთხრობაში, რომელიც „ჩეგემელი სანდროს“ ციკლში შედის, სანდრო გადასახლებული ბერძნების ბინას მიიღებს, რის გამოც მამამისთან, ხაბუგთან კონფლიქტი მოსდის. ხაბუგი ამბობს, რომ არ შემოუშვებდა სახლში შვილს, რომელმაც ნაქურდალი ქონება ჯილდოდ მიიღო. არაეთიკურობა დაუმსახურებლობაშია, (სხვისი) ქონების არათუ უშრომლად, არამედ დასმენით ან კოლაბორაციით მიღებაშია. ეს კი არა მარტო ეკონომიკური, არამედ ზნეობრივი კორუფციის ფორმებია. საბინაო საკითხი საბჭოთა ადამიანს კორუმპირებულად ხდის უკვე „ბინის მიღების“ ფაქტით.
კორუფციის ცნებას ძირითადად პოლიტიკური მეცნიერება იყენებს, რომელიც მის კულტურულ, მათ შორის ეთიკურ იმპლიკაციებზე ყურადღებას არ ამახვილებს. თვითონ ცნება თეოლოგიური წარმოშობისაა, ამიტომ შემთხვევითი არაა, რომ საბჭოთა ადამიანის კორუმპირებულობას კორუფციის მთავარი ექსპერტი, ვოლანდი ამხელს (პირველი ცოდვა, რომელიც მნიშვნელოვნად განსაზღვრავს ქრისტიანულ ეთიკას, სწორედ ადამიანის შეცდენადობის, მისი ზნეობრივი კორუმპირებადობის ამბავია). ბულგაკოვის „ოსტატსა და მარგარიტაში“ კორუმპირებადობა უბრალოდ მაგალითების სიმრავლეს კი არ ემყარება, არამედ ხარისხობრივია. განსხვავებით ოლეშას, ილფისა და პეტროვისაგან, რომლებიც სტრუქტურის მადისციპლინირებელ ძალას ვარაუდობდნენ, ბულგაკოვი ადამიანების კორუფციაში/კორუმპირებადობაში საბჭოთა წყობილების სისტემურ ხარვეზს ხედავდა. ამ სისტემური ხარვეზის მთავარი გამოხატულებაა „საბინაო საკითხი“, რომელმაც საბჭოთა ადამიანი“„გააფუჭა“, მისი კორუმპირება მოახდინა.
სახლის კულტურულ სემანტიკაზე „ოსტატსა და მარგარიტაში“ შესანიშნავად უწერია იური ლოტმანს სტატიაში „სახლი ოსტატსა და მარგარიტაში“ (ლოტმანი 1997), ის წერს, რომ სახლისა და „ანტისახლის“ ანტითეზა ბულგაკოვის შემოქმედების ერთ-ერთი მაორგანიზებელი სიმბოლოა. „ანტისახლის“, ცრუ სახლის, ერთ-ერთი გამოხატულება კომუნალური ბინაა.
ოლეშასთან ვნახეთ, რომ კომუნალური ბინის „ანტისახლურობა“ პოზიტიურადაა კონოტირებული იმიტომ, რომ ის უპირისპირდება წვრილბურჟუაზიულ სულისკვეთებას, კომფორტისაკენ სწრაფვას. ის გარდამავალი აწმყოს მეტაფორაა, რომელიც უნდა შეცვალოს ახალმა სახლმა, მომავლის კომუნამ.
ოლეშასაგან განსხვავებით, ბულგაკოვთან დადებითად სახლია კონოტირებული და ის ძველი სამყაროს სიმბოლოა. სახლი, როგორც ძველი სამყაროდან გადარჩენილი კუნძული, „ოსტატსა და მარგარიტაში“ სულ ცოტა ხნით არსებობს იმ სარდაფში, რომელშიც ოსტატი თავის რომანს წერს. შემოქმედება და სიყვარული, სწორედ ის გრძნობები, რომლებისთვისაც კავალეროვი იბრძვის და რომელიც უარყოფილია „შურში“, რეაბილიტირებულია, ოღონდ არა როგორც წვრილბურჟუაზიული ფასეულობები, არამედ როგორც ზოგადსაკაცობრიო კულტურის ბირთვი. პრინციპული განსხვავებაა იმ ბინას შორის, რომელშიც ოსტატი რომანს წერს და მარგარიტას ხვდება (სახლი) და იმავე ბინას შორის, რომელსაც დასმენით მოიპოვებს ალოიზი მოგარიჩი (ანტისახლი). ერთი კულტურის გენერატორია, მეორე – კულტურის გადაგვარების მანქანა. ძველი და ახალი სამყარო ფიზიკურად ერთმანეთს ემთხვევა, მაგრამ იცვლება ამ სამყაროს კანონები. თუკი ძველი კანონები კულტურის კანონები იყო, ახალი სამყაროს ეთიკას, რომელიც განდევნის სიყვარულსა და შემოქმედებას, ერთადერთ ფასეულობად დარჩება არა საზოგადოებრივი, არამედ საზოგადოებრივად შენიღბული პირადი ინტერესი. პირადი და საზოგადოებრივი ადგილს იცვლიან: თუკი პროლეტარული ეთიკის საზომით შეფასებული შემოქმედება და სიყვარული პირად სივრცეს მიეკუთვნება, ბულგაკოვთნ პირიქითაა, სწორედ ისინია საზოგადოებრივი ფასეულობები, ხოლო ის, რასაც პროლეტარული ეთიკა მიიჩნევს საზოგადოებრივად, შენიღბული პირადი ინტერესი აღმოჩნდება.
თუკი „ოსტატსა და მარგარიტას“ წავიკითხავთ, როგორც სოდომ-გომორის სიუჟეტის ვარიაციას (დაბადება, 18-19), მართლების, ლოტის და მისი ცოლის ადგილას ოსტატი და მარგარიტა აღმოჩნდებიან, ხოლო ის, რის გარეშეც მოსკოვი დარჩება მათი წასვლის შემდეგ, შემოქმედება და სიყვარულია. ეს სიუჟეტური პარალელი ერთმნიშვნელოვანი არ არის: ლოტი ისტორიაში მონაწილეობს და მის გაგრძელებას უზრუნველყოფს, ოსტატი და მარგარიტა ისტორიიდან ქრებიან. მართალია ოსტატი ტოვებს მოსწავლეს, ყოფილ პროლეტარ პოეტ ივან პონირიოვს (ყოფილ ბეზდომნის, უსახლკაროს, რომელიც რომანის ბოლოს ანტისახლიდან სახლში გადმოინაცვლებს), რაც კულტურული ტრადიციის შენარჩუნების შესაძლებლობას ტოვებს.
ბულგაკოვის პოლემიკა ოლეშასთან არა თავად მოვლენას (ახალი სამყაროს გამარჯვებას), არამედ ამ მოვლენის შეფასებას ეხება. ძველი სამყარო და ძველი ფასეულობები მარცხდება, ოღონდ, ოლეშასგან განსხვავებით, ბულგაკოვი ამ მარცხს არა ახალი კულტურის შექმნად, არამედ კულტურის გადაგვარებად აფასებს (ასევეა „ძაღლის გულშიც“). „ოსტატი და მარგარიტა“ ასწორებს „ძაღლის გულის“ ოპტიმიზმს. ისტორია უკუღმა არ მიდის. შარიკოვი, ახალი ადამიანი, წვრილ ბურჟუად გარდაქმნილი ლუმპენპროლეტარი, რომელსაც პროლეტარად მოაქვს თავი, ახალ სამყაროში არა მარტო რჩება, არამედ მისი ბატონ-პატრონიც ხდება (ამ სიუჟეტის ქართული ეკვივალენტი „ჯაყოს ხიზნებია“.) ალოიზი მოგარიჩი (მაღარიჩი, კორუფცია, ამ გვარში მკაფიოდ ისმის) შარიკოვის ხაზს აგრძელებს. ის ასრულებს შარიკოვის და შვონდერის განზრახვას, დაასმენს ოსტატს გპუ-ში და ოსტატის ბინას ხელში ჩაიგდებს. ახალი ადამიანი პროლეტარი, ახალი, პროგრესული ეთიკის მატარებელი კი არ აღმოჩნდება, არამედ ირხევა ლუმპენპროლეტარსა და წვრილ ბურჟუას შორის. ლუმპენპროლეტარულსა და წვრილბურჟუაზიულს შორის რხევა ქმნის კარიკატურული, გროტესკული, უხამსი ანტიკულტურის სივრცეს. „საბინაო საკითხი“ ზოშჩენკოსა და ბულგაკოვისათვის სწორედ ამ კულტურული კატასტროფის გამოხატულებაა.
საბინაო საკითხს ვხვდებით ილფსა და პეტროვთანაც: „ყვავის დაბა“ (воронья слободка) ჰქვია კომუნალურ ბინას, სადაც ცხოვრობს ვასისუალი ლოხანკინი (კავალეროვის ერთ-ერთი იპოსტასი) და სადაც ცოტა ხნით დასახლდება ოსტაპ ბენდერი შურა ბალაგანოვსა და პანიკოვსკისთან ერთად. ბინის მცხოვრებლები კლასობრივად ჰეტეროგენულები არიან: ყოფილი კამერგერი მიტრიჩი და ყოფილი ქართველი თავადი, აწ კი აღმოსავლეთის მშრომელი გიგიენიშვილი, მეეზოვე ნიკიტა პრიახინთან, გალოთებულ ვაჭარ დეიდა პაშასა „და ბინის სხვა წვრილფეხობასთან“ ერთად ცხოვრობენ. ყოფილი არისტოკრატია, ყოფილი ბურჟუაზია და პროლეტარიატი ახალ საბჭოთა ადამიანებად გარდაქმნილან, რომლებიც ფასეულობრივად ლუმპენპროლეტარიატს და წვრილ ბურჟუაზიას შორის მერყეობენ. გმირი პილოტი სევრიუგოვის დაღუპვის შესახებ ჭორებით დაიმედებული მობინადრეები ჯერ მის ფართს მიითვისებენ (რომელსაც მხოლოდ მისი საერთაშორისო დიდება გადაარჩენს მეზობელთა განუკითხაობისაგან), მერე კი ლოხანკინს მოუწყობენ ეგზეკუციას იმის გამო, რომ ის საპირფარეშოში სინათლეს არ აქრობს, ბოლოს კი ბინას ჯერ დააზღვევენ და მერე გადაწვავენ.
კომუნალური ბინის კონფლიქტები მიხაილ ზოშჩენკოს ერთ-ერთი საყვარელი თემაა (ბულგაკოვის მსგავსად, ზოშჩენკოც საბჭოთა ყოფის წვრილბურჟუაზიულ უხამსობას, უხერხულობას აღწერს, ოღონდ, მისგან განსხვავებით, რეალისტური სიუჟეტის ფარგლებში რჩება და სიუჟეტური ხერხების გარდა წვრილბურჟუაზიულ უხამსობასა და ფარსულობას ბრწყინვალედ გადმოსცემს ენის სტილისტური რეგისტრების საშუალებით). ერთ-ერთ მოთხრობაში, „ნერვიული ხალხი“, აღწერილია, როგორ ხდება კონფლიქტი პრიმუსის საწმენდის გამო ძალადობის წყარო (ამ მოთხრობის სხვა ვერსიას პირდაპირ ჰქვია „მეშჩანები“).
– Я, говорит, ну ровно слон работаю за тридцать два рубли с копейками в кооперации, улыбаюсь, – говорит, – покупателям и колбасу им отвешиваю, и из этого, – говорит, – на трудовые гроши ежики себе покупаю, и нипочем, то есть, не разрешу постороннему чужому персоналу этими ежиками воспользоваться.
Тут снова шум и дискуссия поднялись вокруг ежика. Все жильцы, конечно, поднаперли в кухню. Хлопочут. Инвалид Гаврилыч тоже является.
– Что это, – говорит, – за шум, а драки нету?
Тут сразу после этих слов и подтвердилась драка. Началось.
А кухонька, знаете, узкая. Драться неспособно. Тесно. Кругом кастрюли и примуса. Повернуться негде. А тут двенадцать человек вперлось. Хочешь, например, одного по харе смазать – троих кроешь. И, конечное дело, на все натыкаешься, падаешь. Не то что, знаете, безногому инвалиду – с тремя ногами устоять на полу нет никакой возможности.
მოთხრობაში „კრიზისი“ მთხრობელი აბაზანაში დასახლდება:
Лет, может, через двадцать, а то и меньше, у каждого гражданина, небось, по цельной комнате будет. А ежели население шибко не увеличится, и, например, всем аборты разрешат – то и по две. А то и по три на рыло. С ванной.
Вот заживем-то когда, граждане! В одной комнате, скажем, спать, в другой гостей принимать, в третьей еще чего-нибудь… Мало ли! Делов-то найдется при такой свободной жизни.
(…)
За тридцать червяков, – говорит, – могу вас устроить в ванной комнате. Квартирка, говорит, барская… Три уборных… Ванна… В ванной, говорит, и живите себе. Окон, говорит, хотя и нету, но зато дверь имеется. И вода под рукой. Хотите, говорит, напустите полную ванну воды и ныряйте себе хоть целый день.
(…)
Меньше чем через год у нас с супругой небольшой ребеночек рождается.
Назвали его Володькой и живем дальше. Тут же в ванне его купаем – и живем.
И даже, знаете, довольно отлично получается. Ребенок, то есть, ежедневно купается и совершенно не простужается.
Одно только неудобство – по вечерам коммунальные жильцы лезут в ванную мыться.
На это время всей семьей приходится в коридор подаваться.
Я уж и то жильцов просил:
Граждане, говорю, купайтесь по субботам. Нельзя же, говорю, ежедневно купаться. Когда же, говорю, жить-то? Войдите в положение.
А их, подлецов, тридцать два человека. И все матерятся. И, в случае чего, морду грозят набить.
ზოშჩენკოსა და ბულგაკოვთან კომუნალური ბინა არ არის წინასწარმეტყველი ახალი, წინააღმდეგობისაგან თავისუფალი კომუნისტური ყოფისა. ის კოლექტივს, კომუნას კი არ ქმნის, არამედ მაქსიმალურად დავიწროებულ კერძო სივრცეების ერთობლიობას, რომლის გულისთვისაც ადამიანები პირდაპირი მნიშვნელობით ერთმანეთს თავ-პირს ამტვრევენ და სასიკვდილოდ წირავენ. ბულგაკოვსა და ზოშჩენკოსთან სწორედ კომუნალური ბინა, ანტისახლია ახალი ყოფის მჭედელი (განსხვავებით ანდრეი ბაბიჩევის საზოგადოებრივი სასადილოებისა), ოღონდ ის ახალ ადამიანებს, კომუნისტური მომავლის მოქალაქეებს კი არ აწარმოებს, არამედ არისტოკრატიიდან დაწყებული პროლეტარიატით დამთავრებული ყველა კლასს გადაამუშავებს ერთიან ლუმპენპროლეტარულ-წვრილბურჟუაზიულ მასად.
„ოქროს ხბოში“ ვასისუალი ლოხანკინის ცოლის, ვარვარას ახალი ქმარი, ინჟინერი პტიბურდუკოვი მოცალეობის ჟამს ბეწვა ხერხით მინიატურულ სააგარაკე საპირფარეშოს აკეთებს. ამ მინიატურული საპირფარეშოს, როგორც ახალი წვრილბურჟუაზიული კომფორტის, ბრძოლით და დასმენით მოპოვებული და კბილებით დაცული კერძო სივრცის სიმბოლოს შთამომავალია ის ოქროს უნიტაზი, რომელსაც წულეისკირის მოთხრობაში ქართველი საქმოსნები და მათი ცოლები ეთაყვანებიან.
[1] არასაბაზრო და არაფულადი ეკონომიკის წარმოდგენების შესახებ იხ. ჰესლერი 2004: 74 და შემდგომ.
[2] როგორც ჯული ჰესლერი წერს, 1920-იან წლებში საბჭოთა სამომხმარებლო ბაზარი მართლაც მასობრივ მომხმარებელზე იყო მორგებული, ფუფუნების საგნებისათვის განკუთვნილი მაღაზიები ცოტა იყო (ჰესლერი 2004: 121).
