ბელა წიფურია

ქართველ ავტორთა გერმანული გამოცემების წინასიტყვაობები

ეგნატე ნინოშვილის მოთხრობების ახალი სიცოცხლე

წიგნიდან: Egnate Ninoschwili: Der edle Ritter unseres Landes. Ludwigsburg: Pop Verlag, 2021

ეგნატე ნინოშვილის სახელი საქართველოში დღესაც წინააღმდეგობრივ ასოციაციებს იწვევს. ამბივალენტურობა დაკავშირებულია არა იმდენად, და არა უშუალოდ მის ლიტერატურულ ტექსტებთან, არამედ იმ კონტექსტებთან, რომლებშიც მას და მის ტექსტებს მოუწია არსებობა. კონტექსტები იცვლებოდა საქართველოს ისტორიული, პოლიტიკური, კულტურული ვითარების ცვლასთან ერთად. ეგნატე ნინოშვილი (1859-1894) ერთ-ერთი ის ავტორია, რომლის პოზიციონირება სხვადასხვა კულტურულ თუ პოლიტიკურ კონტექსტში სხვადასხვაგვარად ხდებოდა. ამისდა შესაბამისად, რადიკალურად იცვლებოდა ნინოშვილის ოფიციალური კულტურული სტატუსი და, შესაბამისად, მკითხველების მისდამი დამოკიდებულება. მწერლის სიცოცხლეში და 1910-იან წლებში ის შენიშნული იყო როგორც დამაჯერებელი რეალისტური სურათების ოსტატი, მაგრამ არ გამხდარა ქართული ლიტერატურის დომინანტური ფიგურა. 1910-იანი წლების ბოლოს საქართველოში მოდერნიზმის მძლავრი ტალღა აგორდა და ორიენტირად ევროპელი მოდერნისტების შემოქმედება დაისახა. 1918 წელს, რუსეთის იმპერიის დაშლისთანავე, ქართველებმა დასავლური ტიპის სუვერენული სახელმწიფო, საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა დააფუძნეს. დასავლური პოლიტიკური იდეები – დემოკრატიზმი, რესპუბლიკანიზმი, სამოქალაქო თანასწორობა, მრავალპარტიულობა – ამ პროცესში გადამწყვეტი იყო. მოდერნიზმი საქართველოშიც მალევე გახდა დომინანტური კულტურული სტილი, თუმცა ქართველი მოდერნისტები ქართული ლიტერატურის მიმოხილვისას დადებითად აღნიშნავდნენ ნინოშვილის მძაფრ თხრობას და მკითხველზე ზემოქმედების ძალას. გრიგოლ რობაქიძე მის სიტყვას „ძმარსა და ქერძაფს“ ადარებს. საქართველოს გასაბჭოებიდან (თებერვალი, 1921) მალევე ბოლშევიკური რეჟიმი ნინოშვილის მოთხრობებს ქართული სალიტერატურო კანონის სათავეში მოაქცევს, რათა ნაძალადევად ჩაანაცვლოს როგორც თანადროული მოდერნისტი ავტორები, ისე წინა თაობის ნაციონალურად განწყობილი მნიშვნელოვანი რეალისტი მწერლები, უწინარესად, ილია ჭავჭავაძე (1837-1907). ბოლშევიკური კულტურული რევოლუციის მიზნებისთვის ყველაზე შესაფერისი ქართულ ლიტერატურაში სწორედ ნინოშვილი აღმოჩნდა. ამასთანავე, მნიშვნელოვანი ფაქტორი იყო ის, რომ ფილიპე მახარაძე – ქართველი ბოლშევიკი, საქართველოს რუსულ-საბჭოური ოკუპაციის ერთ-ერთი აქტორი, 1920-იანი წლების საქართველოს კულტურული გარემოს მაკონტროლებელი – სწორედ ნინოშვილის მშობლიური კუთხიდან, ოზურგეთიდან, გურიიდან იყო. სხვებთან ერთად ეგნატე ნინოშვილი იდგა იმ პოლიტიკური ორგანიზაციის, „მესამე დასის“ სათავეებთან, რომელშიც ფილიპე მახარაძემაც დაიწყო თავისი პოლიტიკური კარიერა. ამდენად, მოხდა ეგნატე ნინოშვილის აგრესიული პოპულარიზაცია. ქართული ლიტერატურის თვალსაჩინო ფიგურების ნაცვლად დომინანტურ ავტორად ის გამოცხადდა. პროლეტარმა მწერლებმა და კრიტიკოსებმა ქართულ საზოგადოებას ასეთი დიქოტომიური სლოგანიც კი ესროლეს: „ჩვენი ეგნატე, თქვენი ილია“. 1930-იანი წლებიდან სტალინურ-ტოტალიტარულმა კულტურულმა პოლიტიკამ სხვა ხერხები განავითარა სოციალური სივრცის სამართავად – ეს ნაციონალური იდეალების მატარებელი აღიარებული ავტორების, პირველ რიგში, ილია ჭავჭავაძის ფიგურის აპროპრიაციას და მათ საბჭოურ შეფუთვას გულისხმობდა. მართალია, ქართველმა ბოლშევიკებმა კვლავ ნინოშვილის სახელი უწოდეს 1932 წელს საბჭოური ცენტრის მიერ ლიტერატურული სივრცის სამართავად შექმნილ ორგანოს, საქართველოს მწერალთა კავშირს, მაგრამ სტალინმა მალევე შეზღუდა ფილიპე მახარაძისა და სხვა ძველი ლიდერების გავლენებიც და ნინოშვილის სახელის გამოყენებაც. ეგნატე ნინოშვილი არ იყო იმ მასშტაბისა და ნაციონალური გავლენის მქონე ავტორი, რომ სტალინური კულტურის მიზნებისთვის შესაფერისი ყოფილიყო. თუმცა, მისი მოთხრობები სალიტერატურო კანონიდან არ გამოდევნილა. ის იქ დარჩა პოსტსტალინურ პერიოდშიც, 1960-იანი წლებიდან მოყოლებული თვით საბჭოთა კავშირის დაშლამდეც. 1960-1980-იანი წლების ურბანიზებულ და მოდერნიზებულ საქართველოში, ქართული მწერლობის არაერთი მნიშვნელოვანი ტექსტის გვერდით, მისი მოთხრობების მოკრძალებული და უიმედო სოფლური სამყარო არ იყო შთამბეჭდავი; ეს ტექსტები არ ეხმიანებოდა იმ დროის საქართველოს მთავარ საკითხებს – ეროვნულ და პიროვნულ სუვერენიტეტს, თავისუფალ [დასავლურ] სამყაროსთან კავშირის შესაძლებლობას. ნინოშვილის რამდენიმე მოთხრობა სასკოლო პროგრამის სავალდებულო ნაწილად რჩებოდა, თუმცა თითქმის ყოველთვის აღიქმებოდა რეჟიმის მიერ თავსმოხვეულ მასალად და ამ ფაქტის მიღმა ჭირდა მათი რეალური ღირებულების აღქმა. 1990-იანი წლებიდან, პოსტსაბჭოთა პერიოდში, საბჭოური ნორმების გაუქმებისთანავე, ეს ნაწარმოებები ერთბაშად გაქრა სალიტერატურო კანონიდან და სასკოლო კურიკულუმიდან. მხოლოდ უკანასკნელ წლებში ნინოშვილი კვლავ საინტერესო გახდა დასავლური ტიპის მემარცხენე შეხედულებების ახალგაზრდულ წრეებში. ამ ყველაფრის მიღმა თითქმის არ ყოფილა და არც ახლა არის განსაკუთრებული ყურადღების საგანი ეგნატე ნინოშვილის რეალისტური მოთხრობების მხატვრული ძალა და ექსპრესიულობა.

ეგნატე ნინოშვილის სახელს დღესაც თან ახლავს ის იდეოლოგიური შლეიფი, რომლითაც ის საბჭოთა პერიოდში შეიფუთა – როცა ბიოგრაფიული ფაქტებით მანიპულირების ფასად მისგან შეიქმნა ქართული საზოგადოებისაგან გარიყული და ეკონომიკური უსამართლობით ჩაგრული ღარიბი მწერლის სახე, რომელიც მარქსიზმში დაინახავს მხსნელ ძალას და ბოლშევიკური რევოლუციის წინამორბედი გახდება. მწერლის ცხოვრება და შემოქმედება გარკვეულწილად იძლეოდა ამგვარი პოზიციონირების საფუძველს: ის სოციალურ პრობლემებზე, გლეხთა ცხოვრებაზე წერდა და, რაც მთავარია, იმ მცირერიცხოვან ავტორთა შორის იყო, ვინც ყველაზე დაბალი სოციალური ფენიდან მოვიდა მწერლობაში, ყმა გლეხის ოჯახში დაიბადა, ღარიბად იცხოვრა, იმუშავა სოფლის მასწავლებლადაც და მუშადაც; რაც მთავარია, მისი დროის ყველა ქართველ მწერალზე მეტად, ის ჩართული აღმოჩნდა საქართველოში მარქსიზმისა და სოციალ-დემოკრატიის გავრცელებაში; მნიშვნელოვანი და ყველაზე სასურველი ფაქტორი კი რუსული ბოლშევიზმის და მისი ქართველი ადეპტების გამოსახედიდან ისიც იყო, რომ ნინოშვილის მთავარი, ყველაზე პოპულარული ტექსტები არ იყო მიმართული ნაციონალურ საკითხზე – რაც მთელს მეცხრამეტე საუკუნეში, რუსეთის იმპერიის ნაწილად ქცეულ საქართველოში, ქართული მწერლობის ცენტრალურ საკითხად გვევლინებოდა.

თუმცა, სინამდვილეში, ნინოშვილის ტექსტებისა და ბიოგრაფიის, თანადროულ საზოგადოებასთან მისი კავშირის აღსაქმელად მეცხრამეტე საუკუნის მეორე ნახევრის საქართველოს საზოგადოებრივი რეალობისა და განწყობების გათვალისწინება ძალიან მნიშვნელოვანია.

საქართველოს რუსული კოლონიზაცია 1801 წლიდან იწყება – ქართლ-კახეთის სამეფოს ანექსიით და რუსული იმპერიის შემადგენლობაში მოქცევით, ბაგრატიონთა მრავალსაუკუნოვანი სამეფოს დინასტიისა და საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმებით. იმ ხანების ქართულ პოეზიაში საქართველოს კოლონიზაცია დიდ ნაციონალურ ტრავმად არის რეპრეზენტირებული, ეროვნული სუვერენიტეტის დაკარგვა და მისი აღდგენის იმედი ამ პერიოდის ლიტერატურისა და სოციუმის მთავარი თემაა, თუმცა რუსულ მმართველობასთან ადაპტირებაც ხდება. მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისის ქართული პოეზია ევროპული რომანტიზმის ესთეტიკასა და იდეალებს გაითავისებს, იწყება მოდერნული ტიპის საზოგადოების ჩამოყალიბება და ევროპეიზაცია, ხდება ეროვნული აჯანყებებიც; 1930-იანი წლების დასაწყისში ჩნდება სუვერენული სახელმწიფოს აღდგენისა და ევროპული ტიპის რესპუბლიკის შექმნის მისწრაფებებიც, თუმცა ეს კულტურული თუ ნაციონალური პროცესები ქართული არისტოკრატიის ელიტარულ წრეებს არ სცდება.

მეცხრამეტე საუკუნის მეორე ნახევარში კი ტენდენციები გაცილებით უფრო დემოკრატიული ხდება, საზოგადოების გაცილებით ფართო ფენები ერთვება ევროპეიზაციის, მოდერნიზაციის, ნაციონალური იდენტიფიკაციის პროცესში. მეცხრამეტე საუკუნის მეორე ნახევრის საქართველოში სწორედ მწერლობამ, 1860-იან წლებში მოსულმა თაობამ, სამოციანელთა თაობამ, ილია ჭავჭავაძის ლიდერობით, მიზნად დაისახა და შეძლო კიდეც ქართველთა ნაციონალური კონსოლიდაცია, მოდერნული ტიპის ქართული ნაციონალური იდენტობის ჩამოყალიბება, რუსეთის იმპერიის ფარგლებში საქართველოს წარმოსახვითი საზღვრის შემოსაზღვრა. შედეგად, მეცხრამეტე საუკუნის ბოლო ათწლეულებში ქართულ საზოგადოებაში არსებობს საქართველოს, როგორც დამოუკიდებელი სივრცის, განცდა. შეიძლება ითქვას, რომ რუსული მმართველობა აღიქმება ადმინისტრაციულ რეალობად, რომლის ფონზეც ქართველებს უნდა ჰქონდეთ თავიანთი ნაციონალური მიზნები – შექმნან ძლიერი, დასავლურ ღირებულებებზე ორიენტირებული საზოგადოება და მოემზადონ თანამედროვე სუვერენული სახელმწიფოს დაფუძნებისთვის. სამოციანელების – ილია ჭავჭავაძისა და მისი თანამოაზრეების მიერ ჩაფიქრებული და წამოწყებული პროცესები, მათივე ძალისხმევით, შემდეგ ათწლეულებში ძალას იკრებს: გამოდის ქართული ჟურნალ-გაზეთები, იქმნება ქართული ლიტერატურის უმნიშვნელოვანესი ტექსტები, პოპულარულია ქართული თეატრი, ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების წყალობით საზოგადოების ყველაზე დაბალ ფენებშიც კი ვრცელდება განათლების მიღების შესაძლებლობა და განათლების პრიორიტეტულობა, კერძო ინიციატივით იქმნება დაწყებითი სასწავლებლები, უმაღლესი განათლების მისაღებად კი უკვე არა რუსეთში, არამედ ევროპაში წასვლას ცდილობენ არა მხოლოდ ელიტარული, არამედ, ნინოშვილის მსგავსად, მოკრძალებული ოჯახიდან გამოსული ახალგაზრდებიც, შემოდის ევროპული პოლიტიკური იდეები.

ეგნატე ნინოშვილი სამწერლო არენაზე გამოდის სწორედ ამ საზოგადოებრივი პროცესების ფონზე, და ის ამ პროცესების მონაწილე ხდება. საბჭოთა სალიტერატურო კრიტიკა ტენდენციურად ცდილობდა იმ სტერეოტიპის დამკვიდრებას, რომ მწერლის ცხოვრებაში მხოლოდ ორი არეალი არსებობდა: სიღარიბეში ჩაფლული გურული სოფელი და ამ გაჭირვებისგან დახსნის ერთადერთი იმედი – ახლად ჩასახული მარქსისტული მოძრაობა. თუმცა ამგვარად კონსტრუირებული ბიოგრაფიის მიღმაც შეიძლება დავინახოთ ეგნატე ნინოშვილი როგორც ახალგაზრდა პუბლიცისტი და მწერალი. ის 1880-იანი წლების ბოლოდან აქვეყნებს სტატიებსა და ფელეტონებს გაზეთ „ივერიაში“, რომლის დამაარსებელი და რედაქტორ-გამომცემელი ილია ჭავჭავაძეა. ასევე თანამშრომლობს ქართულ ჟურნალ გაზეთებთან: „მოამბე“, „თეატრი“, ბოლოს კი – „მესამე დასის“ გაზეთთან „კვალი“. ის მიემგზავრება სასწავლებლად საფრანგეთში, მონპელიეში (1886-1887 წლებში), სწავლობს გერმანულს. მუშაობს სოფლის მასწავლებლადაც, თავად გურიელის მდივნადაც, თანხმდება ფიზიკურ სამუშაოებს აგრარულ და სამრეწველო სექტორშიც, თუმცა ჩანს, რომ ყველა ეს საქმიანობა ეგნატე ნინოშვილის მიერ თავისი სამწერლო გეგმების განხორციელების საშუალებად განიხილება.

ეგნატე ნინოშვილის კავშირი საქართველოს ახლად ჩასახულ მარქსისტულ მოძრაობასთან ცალკე საკითხია. 1880-იანი წლებში ქართველები ევროპულ პოლიტიკურ იდეებს, ერთი მხრივ, უშუალოდ ევროპაში ეცნობიან და რუსეთის იმპერიის დეკოლონიზაციის პერსპექტივადაც აღიქვამენ. ეს ილია ჭავჭავაძისა და მისი თანამოაზრეების იმ პოზიციის გაგრძელებაა, რომლის თანახმადაც ქართულმა საზოგადოებამ დასავლური ტიპის სოციალური კულტურა უნდა აითვისოს, სამოქალაქო საზოგადოებად ჩამოყალიბდეს და მოემზადოს იმპერიისგან გათავისუფლებისთვის. ამავე დროს რუსული იმპერიული ცენტრიდან ვრცელდება რევოლუციური, ანტიმონარქიული პოლიტიკური ტენდენციები, რომლებიც, სინამდვილეში, იმპერიის რეორგანიზაციას ისახავს მიზნად და არა მის დაშლას. საქართველოში მარქსიზმიც ამ ორი ტენდენციის ფონზე ვრცელდება. აქ მეცხრამეტე საუკუნის ბოლოს არსებობს ნახევრად ლეგალური რადიკალური მარქსისტული ჯგუფი, რომელიც რუსული ცენტრიდან კავკასიაში თავშეფარებული რუსი მარქსისტების ირგვლივ შემოიკრიბება და რომელშიც, სხვათა შორის, ახალგაზრდა სტალინიც იქნება ჩაბმული. ლეგალური ორგანიზაცია კი „მესამე დასი“ გახდება, რომელიც მარქსიზმის იდეებს იზიარებს. ის საქართველოში პირველ პოლიტიკურ ორგანიზაციად ყალიბდება 1892-1893 წლებში. სწორედ ამ ორგანიზაციის სათავეებთან დგას ეგნატე ნინოშვილი. მეგობრებსა და თანამოაზრეებთან ერთად 1892 წელს ის საინიციატივო ჯგუფის შემადგენლობაშია. ჯგუფში შედის, სხვებთან ერთად, ნოე ჟორდანია, მომავალი დამოუკიდებელი საქართველოს მთავრობის თავმჯდომარე (1918-1921), რომელიც 1893 წელს შეადგენს კიდეც „მესამე დასის“ სამოქმედო პროგრამას. პროგრამაში აქცენტირებულია ქართველი ხალხის ეკონომიკური კეთილდღეობის, ეროვნული და პიროვნული თავისუფლების, ეროვნულ ნიადაგზე ქართველი ხალხის „გაევროპიელების“ მიზნები. „მესამე დასის“ პროგრამის წარდგენა 1894 წლის 12 მაისს, 35 წლის ასაკში ტუბერკულოზით გარდაცვლილი ეგნატე ნინოშვილის დაკრძალვაზე, მოხდა მის მშობლიურ სოფელ ჩანჩეთში. მართალია, „მესამე დასი“ მარქსისტული იდეებით შთაგონებული ორგანიზაცია იყო (დაფუძნებიდან 10 წლის თავზე რუსეთის სოციალ-დემოკრატიულ მუშათა პარტიის კავკასიის კავშირშიც შევა), მაგრამ ეს ორგანიზაცია სინამდვილეში დამოუკიდებელი საქართველოს სათავეში მოსულ მენშევიკურ ძალად განვითარდება და არა საქართველოს ანექსიისა ოკუპაციის გზით გაბატონებულ ბოლშევიკურ ძალად (რომელიც დაამხობს კიდეც საქართველოს მენშევიკურ ხელისუფლებას). მენშევიკებსა და ბოლშევიკებს – სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ამ ორ ფრაქციას – თანამოაზრეობა და თანამშრომლობა არ აკავშირებდა არც რუსეთში და არც საქართველოში. საქართველოს გასაბჭოების შემდეგ მენშევიკური მთავრობა საფრანგეთში ემიგრაციაში მიდის, მენშევიკებთან დაკავშირებული პირები კი საქართველოში ადრე თუ გვიან საბჭოური რეპრესიების მსხვერპლნი ხდებიან. შესაბამისად, ეგნატე ნინოშვილის გამოცხადება ბოლშევიკური მოძრაობისა და საბჭოური საქართველოს წინამორბედად, ქართული საბჭოთა მწერლობის სულისჩამდგმელად, კიდევ ერთი მაგალითია საბჭოური რეჟიმის მიერ ისტორიასა და კულტურაზე ძალადობისა. მისი ფიგურის აპროპრიაციით საბჭოთა იდეოლოგიამ ქართველ მკითხველებს ამ მწერლის შემოქმედების გულწრფელი, მიუკერძოებელი აღქმისა და გათავისების შესაძლებლობა წაართვა.

ეგნატე ნინოშვილი სიცოცხლის ბოლო 7 წლის განმავლობაში ქმნიდა მხატვრულ ნაწარმოებებს და ძალიან ნაყოფიერიც იყო. ნაწარმოებები იბეჭდებოდა პერიოდულ პრესაში, გამოიცემოდა მწერლის სიცოცხლეშიც და გარდაცვალების შემდეგაც, რაც მიუთითებს მკითხველთა შორის მისი ტექსტების მნიშვნელობაზე -მანამდეც, სანამ მათ საბჭოური სისტემა დაეპატრონებოდა და დაიწყებდა ნაძალადევ პოპულარიზაციას. ნინოშვილის შემოქმედება მოიცავს რომანს „ჯანყი გურიაში“ და ათზე მეტ ვრცელ მოთხრობას, რომელთა გმირებიც ქართველი მკითხველისთვის ძალიან ნაცნობი, დასამახსოვრებელი, თანაგრძნობის აღმძვრელია. რომანიც და რამდენიმე მოთხრობაც 1920-1930-იან წლებშივე იქნა ეკრანიზებული საქართველოში. პირველი ქართული მხატვრული ფილმი „ქრისტინე“ სწორედ ეგნატე ნინოშვილის ამავე სახელწოდების მოთხრობის მიხედვით იქნა გადაღებული 1916-1918 წლებში პროდიუსერ გერმანე გოგოტიძისა და რეჟისორ ალექსანდრე წუწუნავას მიერ. სახე ქრისტინესი – აზნაურის მიერ შეცდენილი ახალგაზრდა გლეხი ქალისა, რომელიც სახლიდან და მშობლიური სოფლიდან სოციუმის ზეწოლის გამო გარბის და თბილისში მეძავი ხდება – ჩანს, რომ აღელვებს ქართველ მკითხველებსაც და შემოქმედებსაც. მხატვარი ლადო გუდიაშვილი ქმნის ქრისტინეს მოდერნისტულ ინტერპრეტაციას, „ქალაქის განაპირას (ქრისტინე)“ (1917-1919). ნახატი ახლა დიმიტრი შევარდნაძის სახელობის ეროვნულ გალერეაშია გამოფენილი. ისეთი პრობლემებით, როგორებიცაა: სოციალური სტერეოტიპების წინაშე ქალის დაუცველობა, მშობლების ოჯახი როგორც სოციალური სტერეოტიპების მორჩილებისა და მათი კულტივაციის სივრცე, სოფლისა და ქალაქის კონტრასტი, ურბანული გარემოს მიერ ინდივიდის იდენტობის იგნორირება, ქალის ობიექტივაცია – ნინოშვილის ეს მოთხრობა უაღრესად ემოციური და დამაფიქრებელია. ის ასეთად აღიქმებოდა მოდერნისტულ საქართველოშიც, საინტერესო და თანამედროვეა დღესაც. თუმცა, ცხადია, საბჭოთა პერიოდში ეს არ იყო მწერლის ყველაზე დაფასებული ტექსტი. იმ დროში იდეოლოგიის ინტერესს წარმოადგენდა ის მოთხრობები, რომლებშიც იხატება სასოწარკვეთილი და განწირული უღარიბესი გლეხის კრებსითი სახე.

გლეხთა ცხოვრების მიმართ საბჭოთა კრიტიკოსებს საგანგებოდ დასჭირდათ პოზიციის შემუშავება. მართალია, ბოლშევიზმის მამოძრავებელ ძალად მუშათა კლასი ისახებოდა, მაგრამ რადგან ნინოშვილის მოთხრობებში გლეხთა უღარიბესი ფენის ტანჯული ცხოვრება იყო ასახული, ცარიზმის კრიტიკის გასამძაფრებლად და ბოლშევიკური რევოლუციის აუცილებლობის წარმოსაჩენად ესეც გამოდგებოდა. სინამდვილეში, ცარიზმის კრიტიკა არ არის ეგნატე ნინოშვილის მოთხრობების მთავარი თემა, მაგრამ ეს ის განზომილებაა, რომელშიც საბჭოთა სალიტერატურო კრიტიკა ახდენდა ნებისმიერი რევოლუციამდელი ტექსტის რეპრეზენტაციას. ეს იყო საბჭოური ისტორიული დიალექტიკის, ისტორიული პროგრესის ხედვა: წარსულის აღწერისას შესაძლებელი იყო თვით რუსული მჩაგვრელი ძალის ნეგატიურად ჩვენება, იმ დაშვებით, რომ ეს ცარისტულ რეჟიმს მიეწერებოდა და ბოლშევიკური რევოლუციის შემდეგ, ცხადია, ჩაგვრა აღმოიფხვრებოდა. თუმცა, ქართულ ლიტერატურაში, მათ შორის ეგნატე ნინოშვილთანაც, პრობლემის რეალური აღქმა არა ცარიზმთან, არამედ რუსული კოლონიალიზმთან იყო დაკავშირებული. ნინოშვილის მოთხრობაში „გოგია უიშვილი“ (1889) ეს ნაჩვენებია როგორც ზოგადი მოცემულობა, რომლისგანაც თავს ვერ დაიცავ და ვერ მის შეცვლას ეცდები: „ქვეყანას თხრიან და ატირებენ და შენ რას ჩივი!“.

1880-იანი წლების ბოლოსა და 1890-იანი წლების დასაწყისში, როცა ნინოშვილის მოთხრობები იწერება, რუსეთის იმპერია და მისი ქართული ნაწილი –თბილისისა და ქუთაისის გუბერნიები და ბათუმის ოლქი – ეკონომიკურ და კულტურულ პროგრესზე ორიენტირებული სივრცეა. რუსეთის იმპერიაში ბატონ-ყმობის გაუქმების შესაბამისად, აქ პროცესები 1864 წლიდან იწყება, ვითარდება კაპიტალისტური ეკონომიკა. ცხადია, არსებობს ღარიბი გლეხებისა და, ასევე, გაღარიბებული აზნაურების ფენა (ამ ფენას თავისი აღმწერი და დამცველი გამოუჩნდება დავით კლდიაშვილის სახით), თუმცა ქართული საზოგადოების დომინანტური განწყობები არ არის მიმართული მხოლოდ გლეხთა პრობლემებზე. პირიქით, ქართული პრესა და ქართული ლიტერატურაც ერის კონსოლიდაციაზე, ევროპასთან კულტურულ კომუნიკაციაზე, ქართველი ხალხის სამომავლო მიზნებზე ესაუბრება მკითხველს. გლეხთა საკითხზე ქართველ მწერლებს არა მხოლოდ უფიქრიათ: საგლეხო რეფორმის პირველ ათწლეულში ილია ჭავჭავაძე, როგორც მომრიგებელი შუამავალი და, შემდგომ მომრიგებელი მოსამართლე, მუშაობდა ამ სფეროში; მასვე შემოაქვს ეს პრობლემა პირველად მხატვრულ ტექსტებშიც. 1870-1880-იან წლებში კი ამ თემას ქართველ მწერალთა მცირე ჯგუფი, ქართველი ხალხოსნები ასახავენ. ქართულ პრესაში სოფლის ქრონიკებიც იბეჭდება, მაგრამ არც მაშინ და არ 1890-იანი წლების დამდეგს ეს თემა არ არის ქართული საზოგადოებრივი დისკურსის ცენტრში – ის ამ დროისათვის მოდერნული ეპოქის შესაბამისი დისკურსია, რომელიც ერის პროგრესზე, მოდერნიზაციაზე, ევროპეიზაციაზეა ორიენტირებული. თბილისი მთელი კავკასიის ადმინისტრაციული და კულტურულ-ეკონომიკური ცენტრია, დასავლეთ საქართველოში კი საგუბერნიო ცენტრის, ქუთაისის გარდა საზღვაო-საპორტო ქალაქები, ბათუმი და ფოთი ვითარდება და დასავლური ეკონომიკის თუ ბაქოს ნავთობის გამტარი ხდება. გურიის სოფლებთან ეს ძალიან ახლოა. ამ ყველაფრის მიუხედავად ის გურული სოფელი, რომელიც ეგნატე ნინოშვილის ტექსტების მხატვრულ სივრცეს ქმნის, თითქოს სრულიად იზოლირებულია არა მხოლოდ ვრცელი სამყაროსგან, არამედ ქართული ქალაქებისა და სოციუმის სივრცისგან. მართალია, ნინოშვილის ერთ მოთხრობაში, „პალიასტომის ტბა“ (1891), ქალაქი ფოთი ნახსენებია როგორც ვაჭრობის, ყიდვა-გაყიდვის ცენტრი გურულებისთვის, მაგრამ იქვეა ნათქვამიც და შემდგომ ნაჩვენებიც, რომ იქ შესასვლელი და ტვირთის გადასაზიდი გზა მათთვის საფრთხიანია „მრისხანე“ ტბის გამო. პალიასტომის ტბის გეოგრაფიული ბარიერი ნინოშვილის მხატვრული სივრცეში სიმბოლურ ბარიერად იქცევა, რომელიც გურული სოფლის მცხოვრებთათვის საკუთარ არეალში დარჩენის, იზოლაციის არჩევანს განაპირობებს. ამიტომ გლეხიც, რომელიც მწერლის პერსონაჟების განზოგადებულ სახეს ქმნის, თითქოს სრულიად მოკლებულია იმ სამყაროს აღქმას, რომელიც მისი სოფლის მიღმაა. მისი მთავარი მოლოდინი გარესამყაროსადმი ის არის, რომ მას და მის პატარა ოჯახს ჰქონდეს სიცოცხლის, არსებობის, ლუკმა-პურის უფლება – თუმცა ნიშანდობლივია, რომ აქ ყველაზე საბაზისო უფლებათა შორისაა სიყვარულის უფლებაც და საკუთარი ადამიანური ღირსების შენარჩუნების უფლებაც.

სწორედ საკუთარი ღირსების შელახვის შემდეგ, ამ ღირსების სახელით ამბობს უარს სიცოცხლეზე გოგია უიშვილი, ეგნატე ნინოშვილის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი პერსონაჟი ამავე სახელწოდების მოთხრობიდან. გლეხი, რომელიც თავისი ოჯახის სარჩენად მძიმე შრომას არ გაურბის, სამყაროს იღებს ისეთს, როგორიც არის: თავისი სიღარიბით, პატარა მიწის ნაგლეჯზე, მძიმე შრომით მოყვანილი მწირი საზრდოთი, გაზრდილი გადასახადებით, რუსული იმპერიული ჯარის სადამსჯელო ღონისძიებებითაც კი (ეგზეკუციით). მაგრამ ამ გლეხს მტკიცედ სჯერა, რომ მას და მის ოჯახს აქვთ საახალწლო (საკალანდო) სამზადისის და სიხარულის უფლება, აქვთ დღესასწაულის უფლება. დღესასწაულის წესისა და რიგისამებრ შეხვედრა ოჯახში განსაკუთრებული კერძების მომზადებას, სადღესასწაულო განწყობის შექმნას, მისი შვილების სიხარულის ცქერას გულისხმობს. ეს გოგიასთვის, შესაძლოა, ერთადერთი არხია, რომელიც მას უქმნის განცდას ტრადიციასთან კავშირისა, სოციუმის წევრობისა, ადამიანად ყოფნისა.

ამასთანავე, დღესასწაული გოგიასა და მარინესთვის, მისი მეუღლისთვის, მოიცავს უფლებას, ჰქონდეთ უკეთესი დღის იმედი. ეს „ტკბილი ცხოვრება“, უკეთესი ხვალინდელი დღე, მათ წარმოდგენაში ოდნავ უფრო მხიარული და მაძღარია, ვიდრე დღევანდელი დღე, მაგრამ ის იმავე დახშულ სამყაროში შეიძლება დადგეს, იმავე მარტივი ყოფის გაგრძელებით. მერე რა, რომ ამგვარი უკეთესობა არსებითად არ შეცვლიდა გოგია უიშვილის, მისი ცოლის და ხუთი შვილის ცხოვრებას: გოგიასთვის ცხოვრების უკეთესობის იმედი დღესასწაულის განცდისას ჩნდება, ამდენად, დღესასწაულის უფლება ადამიანურ ღირსებას უტოლდება, ხოლო ამ დღესასწაულის ხელყოფა – ღირსების შელახვას. როცა სოფელში ჩამოდგება რუსული დამსჯელი საჯარისო შენაერთი, რათა გააკონტროლოს და დასაჯოს მოსახლეობა აბრაგის (კანონგარეშე პირის) მფარველობისათვის, გოგია მზად არის, დამატებით იშრომოს და მომავალში გადაიხადოს ეგზეკუციის ხარჯი. თუმცა, იმ წუთისთვის ხარჯს ვერ იხდის და, სანაცვლოდ, ჯარისთვის საახალწლო სანოვაგეს წაართმევენ, წინააღმდეგობის გაწევისთვის კი მამასახლისის წინაშე წარადგენენ და გაიროზგება. სწორედ ახლა გოგია ჩათვლის, რომ მისი სასიცოცხლო რესურსი ამოიწურა. უსიხარულო წუთისოფლისადმი მისი სამდურავისას, რასაც სიკვდილის წინ გამოთქვამს, სწორედ ღირსების შელახვა და შოლტით ცემაა ზღვარი. თავს იკლავს გაცნობიერებულად, მთელი ღამის ფიქრის შემდეგ, დანაშაულის შეგრძნებით: რომ ვეღარ აიტანა, ვეღარ გაუძლო, გაქცევა არჩია, რომ მოღალატეა. გოგიას სიკვდილისწინა მონოლოგში, ისევე როგორც ნინოშვილის სხვა მოთხრობების კულმინაციურ მომენტებში, მწერალი აღწევს დრამატიზმის ისეთ ხარისხს, ემოციური იმპულსების ისეთ ძალას, რაც ხსნის კიდეც მისი მოთხრობების სიცოცხლისუნარიანობას.

ნინოშვილის ტექსტებში თხრობითი ამოცანის სიცხადე და მიზანმიმართულობა იმგვარია, რომ ავტორი ერთი ზედმეტი სიტყვითაც არ გადაუხვევს თავის გზას და კულმინაციურ მომენტამდე მიგვიყვანს. მოთხრობების კულმინაცია კი, როგორც წესი, სიკვდილია. ის, რაც ამგვარი კულმინაციის შემდეგ რჩება, არის: განადგურება. ყველა მნიშვნელოვანი მოთხრობის ფინალი ტრაგიკულია. მოთხრობა „პალიასტომის ტბა“ (1891) იწერება მიზანდასახულებით: აღიწეროს ორი გმირის დაღუპვა. ეს ამ ტექსტში მოთხრობილი ერთადერთი ისტორიაა. მოთხრობის ექსპოზიციაში, ნინოშვილის სხვა ტექსტებისაგან განსხვავებით, იმდენად დიდი ყურადღება ეთმობა ისტორიული თუ სოციალურ-ეკონომიკური კონტექსტის ჩვენებას, რომ ეს ფრაგმენტი ერთგვარ პუბლიცისტურ ნარკვევადაც შეიძლება ჩაითვალოს; თუმცა ამის შემდეგ მწერალი მხოლოდ  პერსონაჟების სასიკვდილო გზის აღწერაზე ფოკუსირდება. მშრომელი გლეხის, დახელოვნებული ტყისმჭრელის, ივანესა და მისი ვაჟის, ნიკოს ისტორია საბედისწეროა: იმის მიუხედავად, რომ ისინი თავდაუზოგავად და კეთილსინდისიერად შრომობენ, ამ ბედისწერისგან თავს ვერ დაიხსნიან; მოჭრილი ხე-ტყის გადაზიდვისას მათ მრისხანე პალიასტომის ტბაში ელით დახრჩობა. მამა-შვილის სიცოცხლე, მათი იმედები, მათი გვამები წყალში დაინთქმება. სიკვდილის აღწერა ხდება თხრობის მიზანი, ამგვარად ქმნის რეალისტი მწერალი სიკვდილის პოეტიკას.

არაერთ მოთხრობაში მთავარი გმირის სიკვდილს მოსდევს მისი ოჯახის წევრების დაღუპვაც, ჩამოიქცევა მისი სახლ-კარიც. ასეა „გოგია უიშვილშიც“, სადაც ეპილოგში მაინც გაკრთება იმედი და მამის ნასახლარზე შვილი დასახლდება (ავტორის არცთუ იმედიანი კომენტარის ფონზე). თუმცა რამდენიმე წლის შემდეგ დაწერილ მოთხრობაში ყველაფერი ნადგურდება ისე, რომ რჩება მხოლოდ: პარტახი. ამავე სახელწოდების მოთხრობაში „პარტახი“ (1892) გმირი, მისი ოჯახი, მისი სამოსახლო განადგურებულია ისე, რომ აღარავინ რჩება და აღარ არის სიცოცხლის გაგრძელების იმედი. სწორედ ამას ნიშნავს ქართულად სიტყვა „გაპარტახება“.

მატერიალური სიმწირე, რომელიც გმირის ცხოვრების ფონია, მისი წარმოსახვის სიმწირესთან არის ურთიერთდაკავშირებული. წარმოსახვის სიმწირეს კი განაპირობებს იმ სოციალური სტერეოტიპებისადმი მორჩილებაც, რომლებიც სოფლის მიკროსოციუმის სივრცეშია დაცული და კულტივირებული. როცა თავის გმირებს გვაცნობს, ეგნატე ნინოშვილი ხშირად დაურთავს კომენტარს, თუ როგორ შეფასებას აძლევს ამ გმირს მისი სოფელი, მისი სოციუმი. ეს მხატვრული ხერხი არა მხოლოდ ხედვის პერსპექტივის მხრივ არის საინტერესო, არამედ სოციუმის შეხედულებების მნიშვნელობაზეც მიგვანიშნებს იმ სამყაროში, რომელსაც ავტორი აღწერს. ამ შეხედულებების გამართლება ან სოციუმის კრიტიკისაგან თავის დაცვა ხშირად არის გმირის მოქმედებისა და გადაწყვეტილების მოტივაცია. ასეა „პარტახშიც“, „ქრისტინეშიც“. ცხადია, ქალის პატიოსნება ამ სოციუმში ერთ-ერთი გამყარებული მოდელია, რომლის დაცვა ინდივიდის მსხვერპლად მიტანის ფასად ხდება. გმირები უკრიტიკოდ იღებენ და ემორჩილებიან სოციალურ სტერეოტიპებს, სწორედ ამ გზით გვიჩვენებს მწერალი საკუთარ კრიტიკულ პოზიციას სტერეოტიპების მიმართ.

ეგნატე ნინოშვილის გლეხის მსოფლაღქმა არ იცნობს თანადროულ სამყაროს, რაციონალურ ხედვას, ცოდნას, პროგრესის ნარატივს, ურბანულ სივრცეს (თვით ქრისტინე, ერთ-ერთი იშვიათი გამონაკლისია ამ პერსონაჟთაგან, რომელიც თბილისში დასახლდება, მაგრამ თავისი ცნობიერებითა და აღქმით ისიც ვერასოდეს გასცდება საკუთარ სოფელს). ნინოშვილის გლეხი არ არის მოდერნული ეპოქის შვილი, მას, თითქოს, არ აქვს თვალსაწიერი – შესაძლოა იმიტომ, რომ მისი მსოფლაღქმაა ასეთი მარტივი; რაიმე კითხვა სამყაროს მიმართ მხოლოდ იშვიათად უჩნდება, მხოლოდ სუსტად გაიელვებს ხოლმე მისი კითხვები და წინასწარვე შეგუებულია, რომ პასუხს ვერ მიიღებს; შემეცნების ან რწმენის სივრცე მისთვის საერთოდ არ იხსნება, ამ სივრცეს ის არც ეძიებს; მისი სურვილები და მოთხოვნები ცხოვრებისადმი ისეთივე მწირია, როგორც ის წინასწარშემოსაზღვრული სინამდვილე, რასაც მას ცხოვრება სთავაზობს; ისიც მხოლოდ ამ დახშულ სივრცეში, მორჩილი, მცირედით კმაყოფილი არსებობის უფლებას ითხოვს სამყაროსაგან.

თუმცა, ცხადია, ეგნატე ნინოშვილის მოთხრობები იმ პასუხისმგებლობაზე გვესაუბრება, რაც სწორედ ასეთი უუფლებო ადამიანის მიმართაც უნდა არსებობდეს ადამიანთა საზოგადოებაში.

რატომ აირჩია მწერალმა ეს გზა, რატომ აუარა გვერდი არაერთ აქტუალურ თემას, ასეთი თანმიმდევრულობით რატომ ისახავს მიზნად, გახდეს იმ გლეხის ხმა, რომელსაც – მის დროში, მის სამშობლოში, მის სოფელში – არ აქვს ხმა? ნინოშვილთან ხმადაკარგული, ხმაწართმეული, ხმაჩაკმედილი ადამიანის მეტაფორად მისი გმირი კაცია მუნჯაძე იქცევა მოთხრობიდან „განკარგულება“ (1893). პერსონაჟების გვარების შეთხზვა მათი მახასიათებლების მიხედვით ეგნატე ნინოშვილის საკმაოდ სადა მხატვრული სტილის თავისებურებაა. კაციას პერსონაჟი მუნჯია – ამ სიტყვის გადატანითი მნიშვნელობით. ის ემორჩილება მამასახლისის განკარგულებას მაშინაც, როცა მისი ფიზიკური შესაძლებლობები ამოწურულია: მიდის ღამით სამორიგეოდ რკინიგზაზე; დარაჯობს მატარებლის გამოჩენას (რათა სოფლის საქონელმა ლიანდაგი არ გადახერგოს და მატარებლის კატასტროფა არ გამოიწვიოს; ასეთი შემთხვევა სოფელში უკვე მოხდა და ახლა, როცა მატარებლით „დიდი კაცი“ მგზავრობს, მამასახლისი განსაკუთრებით ფრთხილია); დაღლილი კაცია ცოტას წაუძინებს, თავს კი ლიანდაგზე დებს, მატარებლის მოახლოება რომ არ გამოეპაროს; გამთენიისას რკინიგზის დარაჯი თავწაგლეჯილ კაცს ნახავს მატარებლის ლიანდაგზე.

ეს სურათი, თავისი უსიტყვო დრამატიზმით, იმ ჩიხური, გამოუვალი ვითარების მძაფრი მეტაფორაა, რომელშიც აღმოჩნდა ეგნატე ნინოშვილის სამყარო და ამ დახშულ სამყაროში მცხოვრები ადამიანი. „ბრჭყვიალა“, გაკაშკაშებული, ლიანდაგებზე მოსრიალე მატარებელი შეიძლება გავიგოთ როგორც მეტაფორა პროგრესისა, რომელსაც თავისი გზა აქვს, წინ ვერაფერი აღუდგება. მის წინაშე განწირულია ბედის მორჩილი, უხმო ადამიანის მარტივი ცხოვრება. ან, შეიძლება ვიფიქროთ, რომ მატარებელი ეგნატე ნინოშვილისთვის ელიტარული სივრცის აგენტია, რომელიც იჭრება მარგინალურ სივრცეში და მას ანადგურებს. მწერალი თითქოს არ გვევლინება არც პროგრესის ოპონენტად და არც სოფლის უძრაობის დამცველად. ის, უბრალოდ, გვიჩვენებს, რომ მის დროში, ელვარე და წინმსწრაფი სამყაროს პარალელურად არსებობს ჩაკეტილი, უმოქმედო, უიმედო სამყარო.

აქვს თუ არა პროგრესის იდეაზე დაფუძნებულ მოდერნულ სინამდვილეს რაიმე პასუხისმგებლობა ამ განწირული სინამდვილის მიმართ? ეგნატე ნინოშვილი, როგორც მწერალი, ტექსტში არ იწყებს აღწერას, განსჯას ან ანალიზს იმ დინამიკური მოდერნული სამყაროსი, რომელიც უკვე ასე ძლიერია მისი ქვეყნის ფარგლებს გარეთ და ძალას იკრებს მის ქვეყანაშიც; რომელსაც ის თავად ეცნობა და რომლის ნაწილადაც წარმოადგენს საკუთარ თავს. მწერალი არც გლეხის ყოფისა და სოფლის მარტივი სამყაროს იდეალიზაციას ცდილობს, არ იტყვის, რომ „ცხოვრება მაინც იმათშია“ (ასე მანამდე თქვა ილია ჭავჭავაძემ); არც ქალაქის ქაოსისა და სოფლის იდილიის ანტინომიაზე ააგებს თავისი ტექსტების პოეტიკას (როგორ ამას რამდენიმე ხანში ქართველი მოდერნისტები გააკეთებენ). ამ მარტივ და უიმედო სამყაროს მწერალი თითქოს უემოციოდ აღწერს, მაგრამ მის აღწერას აქცევს თავის შემოქმედებით ამოცანად. თუკი 1910-იან წლებში ქართველი მოდერნისტები შეძრულნი არიან, მაგალითად, თუ როგორ „გამოიტირა“ ემილ ვერჰარნმა „სიკვდილი ძველი ქვეყნის“ (ტ. ტაბიძე), ნინოშვილის მოთხრობებში ამგვარი გლოვა და გამოტირება, მისთვის ნაცნობი პატარა სამყაროს აღსასრული ცენტრალური თემაა და შეიძლება განზოგადდეს კიდეც სამყაროს დასასრულის განცდის პოეტიკამდე. ამ ნიშნით ეგნატე ნინოშვილი ისევე შეგვიძლია მოვაქციოთ მისი თანადროული დასავლური ლიტერატურის კონტექსტში, როგორც სხვა ქართველი ავტორები, რომლებიც ამ ტექსტების დაწერიდან რამდენიმე ხანში თავად დაისახავენ მიზნად ქართული მწერლობისა და საკუთარი შემოქმედების ამგვარ კონტექსტუალიზაციას.