„აქ ჩვენს შორის ვინაა ოიდიპოსი? ვინაა სფინქსი?“
ნიცშე
ყველა დამკვიდრებული აზრისა და ტრადიციის საწინააღმდეგოდ, რომელთა მიხედვითაც მამის მკვლელი და დედაზე დაქორწინებული მეფე ოიდიპოსი ტრაგიკულ გმირთა შორის უშემზარავესი ცოდვილი და დამნაშავე იყო, ნიცშემ ის „კეთილშობილი ადამიანის“ (der edle Mensch) სახე-ხატად გამოაცხადა და სიდიადით პრომეთეს გაუთანაბრა. თუმცა სოფოკლეს უკანასკნელი ტრაგედიიდან „ოიდიპოსი კოლონოსში“ ისიც ვიცით, რომ სიცოცხლის ბოლოს მრავალმხრივ ნატანჯი და უთვისტომოდ დარჩენილი ოიდიპოსი ზეადამიანურ ძალებს დაეუფლა, ხოლო სიკვდილის მომენტში ღვთაებრივ არსებად გარდაისახა. თვალებდათხრილი ოიდიპოსის მტანჯველი ტკივილები, მრავალწლიანი დევნილობა, უსამშობლოობა, უსახლკარობა – ჩადენილი ცოდვების გამოსყიდვად და განწმენდად გაიგება. თუმცა განწმენდა ამ შემთხვევაში არისტოტელეს მიერ განმარტებული „კათარზისის“ იდენტური არაა, როდესაც თეატრის მაყურებელს შეძრწუნებითა და თანაგანცდით განწმენდის განცდა ეუფლება. ტანჯვაში გატარებული ცხოვრების მეორე ნახევარი ოიდიპოსს ათავისუფლებს პირველ ნახევარში ჩადენილი ცოდვებისაგან. ის ჯერ დაეცემა, შემდეგ კი ღვთაებრიობამდე მაღლდება. ამგვარი ინტერპრეტაცია, რომლის ქრისტიანული გამოსყიდვის წარმოდგენასთან მსგავსება უკვე ჰეგელმა შეამჩნია, ყირაზე დააყენა ნიცშემ. „ტრაგედიის დაბადებაში“ ნიცშე ანახლებს, როგორც თავადვე ამბობს, ოიდიპოსის მიერ დაწყებულ სასამართლო პროცესს საკუთარ თავზე, სადაც ყოველი ახალი დეტალის გამომჟღავნება ახალ კატასტროფას იწვევს, და ამ, თითქოს სამუდამოდ დახურულ, საქმეს, ახალ მიმართულებას აძლევს. პირველ რიგში, ნიცშე ოიდიპოსის ჩადენილ ქმედებებს კვალიფიკაციას უცვლის, არა იმიტომ, რომ მამის მკვლელობა და ინცესტი თავისთავად ნებადართული უნდა იყოს, არამედ ისინი ოიდიპოსის შემთხვევაში ვერ იქნება ცოდვა:
„კეთილშობილი ადამიანი არ სცოდავს (…) მისი ქმედებით შესაძლოა ყველა კანონი, ყველა ბუნებრივი წესრიგი, დიახაც მთელი ზნეობრივი სამყარო დაიქცეს, სწორედ ასეთი ქმედებით ზემოქმედებების უფრო მაღალი მაგიური წრე იხაზება, რომელიც დაქცეული ძველის ნანგრევებზე ახალ სამყაროს აფუძნებს.“ ნიცშეს ჩამონათვალიდან ოიდიპოსის ქმედება სამართლებრივადაც კანონსაწინააღმდეგოა, ბუნების კანონებსაც არღვევს და ზნეობრივსაც, მაგრამ სწორედ ასეთი კანონდარღვევებით და არა მათი „გამოსყიდვის“ შემდეგ ეუფლება ოიდიპოსი ზეადამიანურ ძალებს.
რა შეიძლება იყოს, თუკი საერთოდ ასე გამოყოფადია ოიდიპოსის მთავარი დანაშაული, რომელიც ერთდროულად ბუნებრივი და ზნეობრივი წესრიგის რღვევასაც იწვევს და უხილავი, მოკვდავთათვის ხელმიუწვდომელი ძალებითაც მოსავს კანონდამრღვევს?
სოფოკლეს „ოიდიპოს მეფის“ მეოთხე ნაწილში, როდესაც უკვე გამჟღავნებულია ოიდიპოსის ვინაობა, ქორო ასეთი სიტყვებით ჰგოდებს მის ბედს:
„შენ, ვინც ხედავდი და ვერას ცნობდი, გიპოვა ჟამმა ყოვლისმცნობელმა,
დიდი ხანია ზურგი აქცია შეუუღლებად შენს შეუღლებას,
სად ჩაისახე, იქვე ჩასახე“ (1212-1214).
ქოროს ამ საგოდებელში არსად არც ერთი სიტყვა არაა ნათქვამი მამის მკვლელობაზე, მიუხედავად იმისა, რომ სოფოკლეს ტრაგედიაში ამბის თხრობა და მოქმედება სწორედ ლაიოსის დაუსჯელი მკვლელობის მიზეზით გაჩენილი ეპიდემიით იწყება. სამაგიეროდ ქორო ოიდიპოსის უბედურების მიზეზად ágamos gámos-ს ასახელებს, რაც პირობითად „შეუუღლებად შეუღლებად“ შეიძლება ითარგმნოს. ანუ სოფოკლესავე აქცენტით ყველაზე შემზარავი დანაშაული ინცესტია.
ბერძნებისთვის, ისევე, როგორც მთელი ანტიკური სამყაროსათვის, ინცესტი უმძიმესი ზნეობრივი დანაშაული იყო, მიუხედავად იმისა, რომ ოლიმპიელ ღმერთებს შორის და-ძმას შორის ქორწინებაც წარმოსადგენია (მაგალითად, ზევსი და ჰერა), მშობელსა და შვილს შორის სისხლის აღრევა ღმერთებისთვისაც კი დაუშვებელია. ოიდიპოსის შემთხვევაში დამაძიმებელი ფაქტორია ისიც, რომ დედასა და შვილს შორის ინცესტს ქორწინების ფორმით კანონიერი სტატუსი აქვს მინიჭებული. ანუ კანონიერება, რომელიც ბერძნებისთვის ღვთაებრივია და ზევსის სახელით გამყარებული, ანადგურებს ზნეობრივ კანონსაც და საკუთარ თავსაც, რამდენადაც კანონიერება უნებლიეთ უკანონობის სამსახურშია ჩაყენებული. თუ სოფოკლეს „ანტიგონეში“ კანონი (nomos) და დაძმური სიყვარული (filia) ერთმანეთის პირისპირ დგას და ორივეს ლეგიტიმურობა მათ შორის „კოლიზიას“ (ჰეგელი) წარმოქმნის, რაც ტრაგიკული სცენარის ფუნდამენტს წარმოადგენს, ოიდიპოსში ფილია – დედაშვილური სიყვარული – გაუკუღმართებულია კანონიერი ფორმით – ქორწინებით (gámos), რაც ამგვარ ქორწინებას უქორწინებად (ágamos) – მონსტრულ ოქსიმორონად აქცევს. ფილია და ნომოსი საპირისპირო მხარეები კი არ არიან, არამედ მათი თანხვედრით ორივე წყობიდან გამოდის და შინაარსს კარგავს.
მეფე ლაიოსის მკვლელობის გამოძიებას ოიდიპოსი საკუთარი ვინაობის და მასთან ერთად მთელი გამრუდებული კოსმოსის, რომლის მიზეზიც თავადვეა, შეცნობამდე მიყავს. საკუთარი თავის თებედან გაძევებით ოიდიპოსი კანონიერებას აღადგენს. ამით ის მის მიერვე გამოტანილ განაჩენს აღასრულებს, როდესაც მან ლაიოსის მკვლელი უკვე მაშინ, სანამ მისი ვინაობა გაირკვეოდა, თებედან გაძევებით დასაჯა. თვალების დათხრა კი ზნეობრივი კანონის, ფილიას წინაშე ჩადენილი დანაშაულისთვის აღსრულებული სასჯელი უნდა იყოს. ოიდიპოსი, შეიძლება ითქვას, არა მხოლოდ კანონიერებას, არამედ გამრუდებული კოსმოსის გასწორებას ცდილობს. მაგრამ ტრაგედიის პარადოქსი სწორედ ისაა, რომ ნორმალიზებულ და წესრიგთან დაბრუნებულ სამყაროში ოიდიპოსის ადგილი აღარაა. საკუთარ თავზე განხორციელებულ სასჯელს ოიდიპოსის ადამიანური ყოფისგან კიდევ უფრო მეტად დაშორება და ღვთაებრივთან დაახლოება მოაქვს. ნიცშეს ინტერპრეტაცია ამ პარადოქსის გაგებისკენაა მიმართული.
ნიცშემ მთელი ყურადღება გადაიტანა ინცესტის არა სამართლებრივ და ზნეობრივ ასპექტებზე, არამედ „მაგიურ“ მნიშვნელობაზე, რამაც ოიდიპოსის დანაშაული კი არ შეარბილა, პირიქით, ის კოსმიურ მასშტაბებზე აიყვანა. ინცესტით ირღვევა კიდევ ერთი, თავისი არსით ყველაზე დიდი კანონი, რომელიც მის დამრღვევს სამუდამოდ აუცხოებს ადამიანური ბუნებისგან. ესაა თავად ბუნების კანონი, მისი ჯადოსნური ძალის დაძლევა ისეთი შემზარავი ბუნების საწინააღმდეგო ქმედებით, როგორიცაა ინცესტი: „როგორ უნდა იყოს შესაძლებელი, რომ ბუნებას მისი საიდუმლოებების გაცემა აიძულო, თუ არა მასთან ძლევამოსილი შეჭიდებით, ანუ ბუნების საწინააღმდეგო ქმედებით?“ ნიცშეს პასუხია, ვისაც სფინქსის გამოცანის ამოხსნა შეუძლია, ის მამის მკვლელი და დედაზე დაქორწინებულიც უნდა იყოს.
ამ კოსმიური მასშტაბის დანაშაულს ბერძნულად ერთი უთარგმნელი სიტყვა hybris-ი ეწოდება, რომელიც პირობითად „ამპარტავნებად“, „გადამეტებად“, „ზომიერების დაკარგვად“ განიმარტება. „ჰუბრისი შობს ტირანებს“ – ამბობს ქორო სოფოკლეს ტრაგედიაში (873) და ზომიერებადაკარგულს მწვერვალიდან უფსკრულში ჩავარდნას უწინასწარმეტყველებს. ნიცშესთვის სწორედ უფსკრულია ის ადგილი, რომელში ჩახედვის შემდეგაც „მკურნალი ბუნება“ ოიდიპოსის გასხივოსნებულ ხატებას გვაჩვენებს. ამ ხატის დანახვაც და გაგებაც ნორმალური, ადამიანური პერსპექტივიდან შეუძლებელია. „უფსკრული“ აქ ადამიანურობიდან, ნიცშეს სიტყვებით, „ინდივიდუაციის კანონიდან“ ამოვარდნის მეტაფორაა. ეს კანონი „ინდივიდის საზღვრების შენარჩუნებას, ანუ ზომიერებას“ გულისხმობს. ზომიერების შენარჩუნებას მოითხოვს აპოლონი, რომელსაც ნიცშე „ეთიკურ ღვთაებას“ უწოდებს. აპოლონის ორი მთავარი მცნებაა თვითშემეცნება – „შეიცან თავი შენი“ და ზომიერების დაცვა – „არა მეტისმეტი!“ (Nicht zu viel!). მის საპირისპიროდ, გადამეტება, ზომიერების დაკარგვა (Uebermaass), რომელიც „ტიტანურობად“ და „ბარბაროსობად“ ხასიათდება, დიონისური საწყისის გამოვლინებაა. დიონისურ მდგომარეობაში – ექსტაზში, თავდავიწყებაში – ინდივიდი, მთელი თავისი ზომიერებითა და საზღვრების დაცვით, იკარგება და ნადგურდება. დიონისური, როგორც სტიქიური, მოუთოკავი, ტიტანური იმდენად შემზარავი და დამანგრეველია, რომ მას ბერძნები აპოლონური სილამაზითა და გაწონასწორებულობით აფორმებდნენ და ისე გამოჰქონდათ სცენაზე. დიონისური სიბრძნე აპოლონური ფორმით ხდება გამოჩენადი.
ერთ თავის ჩანაწერში ნიცშე აღნიშნავდა, რომ სოფოკლეს ტრაგედიაში დიონისური ფიგურები აპოლონურ ენაზეა თარგმნილი. თავისთავად კი ისინი უფსკრულისეული ფიგურებია. სამაგალითოდ მას ოიდიპოსი მოჰყავს.
ოიდიპოსის დახასიათებისას ნიცშე დიონისურის აღმნიშვნელ ეპითეტს – გადამეტებას, უზომობას (Uebermaass) – იყენებს. უზომოდ დიდია ოიდიპოსის სიბრძნე, როდესაც ის სფინქსის გამოცანას ამოხსნის; უზომოდ დიდია მისი ცოდვილობა, ისევე, როგორც ტანჯვა და ვარამი.
ოიდიპოსს თავისი ორეული ჰყავს ტიტან პრომეთეს სახით. ისინი მუდამ ერთმანეთის გვერდით დგანან ნიცშეს ტექსტებში. ინცესტის ტოლფასი ღმერთებისთვის ცეცხლის მოპარვაა, იმ ცოდნის დაუფლება, რომელიც ადამიანებს ღმერთებისგან წყალობად კი არ ეძლევათ, არამედ უმძიმესი მკრეხელობით ღმერთების მიმართ – ცეცხლის, როგორც ღვთაებრივი ბუნების ერთ-ერთი ელემენტის, მოტაცებით. ამ აქტის უკან ადამიანებისადმი პრომეთეს უზომოდ დიდი სიყვარული დგას.
ოიდიპოსი და პრომეთე ერთი ბედისწერის ორი სახეა, უზომოობითა და გადამეტებულობით გამორჩეული და ერთმანეთის მსგავსი. სწორედ ამ ნიშნით ისინი დიონისურ საწყისს ახილვადებენ. „ბერძნული თეატრის ყველა უსახელგანთქმულესი ფიგურა – პრომეთე, ოიდიპოსი და ა.შ. მხოლოდ ნიღბებია იმ თავდაპირველი გმირის – დიონისესი.“ დიონისე, როგორც გმირის პირველსახეობა იმასაც ნიშნავს, რომ თავისთავად გმირობაც, ჰეროიზმი დიონისური უზომოობის, ჰუბრისის არსობრივი გამოვლინებაა.
ამავე დიონისური გენეალოგიისაა ნიცშეს ეპითეტი „კეთილშობილი ადამიანი“ (der edle Mensch), რომელსაც ოიდიპოსის მისამართით იყენებს. „კეთილშობილება“ აქ უბრალოდ წარჩინებულობის სტატუსს კი არ ნიშნავს, რამდენადაც მის სუვერენულობას – აღმატებულებას საყოველთაო ნორმებსა და მორალზე. ამ თემას ნიცშე თავის გვიანდელ ნაშრომში – „მორალის გენეალოგიისათვის“ – მიუბრუნდა. პირველსავე ნაწილში, რომელიც „კეთილის და ბოროტის“, „კარგის და ცუდის“ ცნებებს ეხება, ნიცშე აანალიზებს ამ სიტყვების წარმომავლობას, მათ პირველად მნიშვნელობას და ასკვნის, რომ ისინი წოდებრივ შინაარსს გამოხატავენ. კარგი, კეთილი, ლამაზი – წარჩინებული ფენის აღმნიშვნელებია, ისევე, როგორც ცუდი, მახინჯი – მდაბიოების. ამ სიტყვების დასაბამი კი კიდევ უფრო ღრმა, ჰეროიკულ წარსულში იმალება: კეთილშობილება – ესაა „ტროას და თებეს გმირების და ნახევრადღმერთების“ თვისება, სრული აღმატებულება ადამიანურ სისუსტეებზე. ესაა ის დიონისური უზომოობა და უსაზღვრობა, რომელზეც ნიცშე „ტრაგედიის დაბადებაში“ საუბრობდა. ოიდიპოსის, როგორც „დიონისეს ნიღბის“ ხატებაში, მთელი თავისი ტრაგიკული ბედით და საკუთარი ბედისწერის სიყვარულით (amor fati) ნიცშეს გვიანდელი ფილოსოფიის მთავარი პროტაგონისტის – ზეკაცის პროტოტიპი, მისი ერთ-ერთი პირველსახე თუ ნიღაბი იხატება. ამ გასხივოსნებული ხატის დანახვის შესაძლებლობა კი მხოლოდ უფსკრულში ჩახედვის შემდეგ გვეძლევა.
გადამეტებულ, ზომიერებადაკარგულ ძალას, ანუ ჰუბრისს თავისი ფასი აქვს, რომლის გადახდაც ყველა ტიტანს თუ გმირს უხდება. „სიბრძნის მწვერვალი უკან უბრუნდება ბრძენს: სიბრძნე დანაშაულია ბუნების წინაშე“. სასჯელი, რომელიც ამ დანაშაულს მოყვება, საზომიცაა სიბრძნისა თუ გმირობის, მათი სინამდვილის მოწმობა. ტანჯვა სიამის ფასია და ისინი ერთმანეთის გარეშე ვერ იარსებებენ. „როგორც ოიდიპოსი, მხოლოდ ევმენიდების ჭალაში ვპოვებთ სიმშვიდეს.“
